30 نۆڤومبەر لەم ڕۆژەی كە یادی هەموو قوربانیانی چەكی كیمیاوی لە جیهان دەكەینەوە، ڕێز و نەوازش بۆ ئەو كەسانە دادەنێین كە كوژراون یان بریندار بوون بەهۆی ئەو چەكە ترسناكەوە، هەوڵ دەدەین كۆتایی بەم چەكە ترسناكە بهێنین لە بەرهەم هێنان, داهێنان, گواستنەوە, بەكارهێنان, هەڵگرتن.
سالڵانی ڕابردوو وەك مرۆڤایەتی دەستكەوتی گرنگمان بەدەستهێنا بە لەناوبردنی دوایین چەكی كیمیایی لەو كۆگایانەی كە لە لایەن ئەو وڵاتانەوە كە بەشێكن لە ڕێككەوتننامەی چەكی كیمیایی.
بەڵام لەگەڵ پێشكەوتنە خێراكانی زانست و تەكنەلۆژیادا، بەتایبەت زیرەكی دەستكرد مەترسییەكان هێشتا گەورەن.
كۆمەڵگەی جیهانی دەبێت بە یەك دەنگ پابەند بوون بە ڕێككەوتننامەی چەكی كیمیایی دووپات بكاتەوە، كۆتایی بە بێ سزایی بهێنێت بۆ دروستكردن و بەكارهێنان و ..... و بەڵێنی پەیمانی داهاتوو بۆ جیهانێكی دوور لەم چەكانە جێبەجێ بكات.
كۆنفرانسی دەوڵەتانی ئەندام لە كۆنفرانسی چەكی كیمیایی كە رێكخراوی OPCW سالانە ئەنجامی دەدات بەناوی CSP، لە CSP-20 دا بڕیاریدا كە لە ٣٠ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێكدا یان لە كاتی گونجاودا ڕۆژی یادكردنەوە بۆ هەموو قوربانیانی چەكی كیمیایی بەڕێوە بچێت.
ئەم یادكردنەوە دەرفەتێك دەڕەخسێنێت بۆ ڕێزگرتن لە قوربانیانی چەكی كیمیایی، هەروەها دووپاتكردنەوەی پابەندبوونی ڕێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی (OPCW) بە نەهێشتنی مەترسییەكانی چەكی كیمیایییە لە جیهاندا, كە ئێستا 194 وڵات پەیوەست بووە بە رێكەوتننامەكەوە.
مێژووی هەوڵە جدییەكان بۆ بەدیهێنانی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی كە بە ئەنجامدانی ڕێككەوتننامەی چەكی كیمیایی گەیشتە لوتكە، زیاتر لە سەدەیەك لەمەوبەر دەستیپێكرد. لە جەنگی جیهانی یەكەمدا چەكی كیمیایی بە شێوەیەكی بەرفراوان بەكارهێنرا و لە ئەنجامدا زیاتر لە ١٠٠ هەزار كوژراو و ملیۆنێك قوربانی لێكەوتەوە.
بەڵام لە جەنگی جیهانی دووەمدا چەكی كیمیایی لە گۆڕەپانی شەڕدا لە ئەوروپا بەكارنەهێنرا..
ڕێككەوتننامەی چەكی كیمیایی لە ساڵی ١٩٩٣ پەسەندكرا و لە ٢٩ی نیسانی ١٩٩٧ كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، بڕیاردرا، "لە پێناو هەموو مرۆڤایەتیدا، ئەگەری بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بە تەواوی نەهێڵرێت."
دەوڵەتانی ئەندامی ئەم ڕێككەوتننامەیە ڕێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیاوییان دامەزراند, كە هەنووكە 194 وڵات ئەندامە تیایدا, بە سوریاوە, كە هەنگاو دەنێت بێتە ناو رێكەوتننامەكەوە.
هەروەها دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی لە ململانیی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی وەك تاوانی جەنگ ناساند.
گەلی كورد لە جەنگی جیهانی یەكەمەوە چەكی كیمیاوی دژی بەكار دەهێنرێت, لە ساڵانی 1987 و 1988 بەكارهێنانی ئەم چەكە لە دژی دەیان هەزار كوژراو سەدان هەزار برینداری لێكەوتەوە, لەو ماوەیەدا زیاتر لە 250 جار چەكی كیمیاوی لە دژی بەكار هاتووە , شاری سەردەشت بووە یەكەم شار لە جیهان چەكی كیمیاوی تیایدا دژی خەڵكە سڤیلەكەی بەكار هات, وە شاری هەڵەبجەش بووە یەكەم شار لە جیهان كە زۆرترین قوربانی سڤیلی بە چەكی كیاوی هەبێت.
ئێمە كە قوربانی یەكەمی چەكی كیمیاوی بین لە 100 ساڵی رابردووە, بەهەمان شێوە دەبێت یەكەم دوژمنی چەكی كیمیاویش بین لە جیهاندا.
لەم رۆژەدا قوربانیانی چەكی كیمیاوی بە بیر دەهێنرێنەوە, هەوڵدەدرێت هەڵەبجە و سەردەشتەكان دووبارە نەبنەوە, رێز لەو هەوڵانە بگرێت بوونە هۆی بنە بڕكردنی چەكی كیمیاوی لە جیهان كە رۆژی دامەزراندنی رێكخراوی OPCW ە.
30-11-2025
رێكخراوەكان:
-رێكخراوی كوردستان بێ جینۆساید- kwg
-تۆڕی رێكخراوە كوردستانیییەكان له پێناو دادگای تاوانی نێودەوڵەتی – Koncicc
-تۆڕی ئایكان كوردستان ــ IKN
-رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كۆكوژ لە كوردستان ــ OAWMD
-رێكخراوی هەڵمەتی دادپەروەری ــ OJC
-رێكخراوی جیهانی بێ چەكی كیمیاوی و بایەلۆجی-www
-هەڵمەتی ژیان دژ بە ئیعدام لە كوردستان
-گۆڤاری تۆبزاوە
-رۆژنامەی نگرە سەلمان
- رێكخراوی مانەوە بۆ پرسی شەهیدان و ئەنفالكراوان
-كوردۆساید ۆچ-چاك كوردستان
