بە ڕوونی
كاوە مەحموود
شاڵاوی قڕكردن و جینۆسایدی هاوچەرخ دژ بە ئێزیدییەكان پاشخانێكی مێژوویی دەیان ساڵەی هەیە. ئەم شاڵاوانە، كە بنەماكەی بۆ سەردەمی داگیركردنی كوردستان لە چوراچێوەی شاڵاوەكانی بەناو "فتحی ئیسلامییەوە" بۆ ناوچەكە دەگەڕێتەوە، بە درێژایی چەندین سەدە ئاراستەی گەلی كورد بۆ وازهێنان لە ئایینی ڕەسەنی خۆیان كراوە و، هاوكات لەگەڵ وازهێنان لەو ئایینە كار كراوە كۆمەڵێك نەریتی كۆمەڵایەتی دوور و نامۆ لە نەریتەكانی ئەم گەلە سەبارەت بە رێكخستنی ژیانی ماددی و روحی لەو سەردەمەدا بەسەریان بسەپێنرێت. ئەگەر بە هۆكاری جیاواز و ترس و توقاندن بوو بێت یان بە مەبەستی قورتاربوون لە پێدانی جزیە بە حكومەتی خلافە و رزگاربوون لە مامەڵەكردن لەگەڵیان وەك (أهل الزمە)، یان هەر هۆكارێكی دیكە، كە پەیوەندی بە قەناعەتی باوەڕبوونەوە هەبوبێت، زۆربەی كورد بوو بە موسڵمان، بەڵام بەشێكی بەرچاو و ناوەندێكی فراوان لەسەر ئایین خۆیان، كە ئێزیدییە مانەوە و، لێرەشدا بابەتەكەمان بواری تیۆلۆجی و سەرچاوەی ئایینی ئێزیدی یان هیچ ئایینێكی دیكە ناگرێتەوە، جگە لە خستنەڕووی ئەو ڕاستییە، كە ناوەندێكی فراوانی كورد لە نیشتمانی خۆیان، كە كوردستانە لەسەر ئایینێك مانەوە، كە سەرجەم نەریتە ئاینییەكانیان و ویردەكانی پەرستنیان و شێوازەكانی نوێژ و ڕۆژو و، ئایین پەرەستنیان بە زمانی نەتەوایەتی خۆیانە، كە بە زمانی كوردییە و، شوێنە ئایینە پیرۆزەكانشیان لە نێو خاكی نیشتمانی خۆیانە و، سەلماندنی ئەم ڕاستییەش بابەتێكی نوێ نییە تازە بەتازە بینرابێتەوە، بەڵكو بەشێكی زیندووی ژیانی پێكهاتەیكە لە كورد، كە سەرجەم كتێبە كۆنەكان لە بواری ڕەچەڵەكناسی و كتێبی گەریدەكان لە سەردەمی ئیمبراتۆریەتی عوسانییەوە و، بەرهەمەكانی بواری مێژوو و سۆسیۆلۆجی و ئەنترۆپۆلۆجی ئاماژە بۆ كوردبوونی ئێزیدییەكان دەكات.
لە مێژوودا ئەو ناوەندە كوردانەی لە ئێزدی و جوو و كرستیانەوە بوون بە موسڵمان گۆڕانكاری بەسەر بژاردە و ئینتمای نەتەوایەتییان نەهات و، تا ئێستا زۆر عەشیرەت و خێل و خێزانی كورد هەن، كە مێژووی ئایینی پێشتریان دیارە و بە هەر هۆكارێكەوە بوو بێت ئێستا موسڵمانن، بەڵام كەس گومان لە كوردبوونیان ناكات.
ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ هەندێ ڵاپەڕەكانی مێژوو، كاتێك ئێزیدی لەسەر ئایینی خۆی ماوەتەوە، هەوڵدراوە كار لەسەر شێواندنی ڕەچەڵەكی نەتەوایەتی بكرێت و، ئەگەر كار بۆ ئیسلامكردنیان سەرینەگرتبێت، ئەوا بە پلانەوە كاركراوە بۆ ئەوەی بە عەرەب و نەوەی ئەمەوییەكان بژمێردرێن، كە سەرجەم ئەم بۆچوونەش بە پێی بەڵگە مێژوویەكان لە ڕاستییەوە دوورن.
سیاسەتی پەراوێزخستنی كۆمەڵایەتی و ئابووری و بەشداری بێنەكردن لە پرۆسەكانی گشتی سیاسی، هەر لە سەرەتاكانی دروستكردنی دەوڵەتی عێڕاقەوە، سیاسەتێكی دارێژراو بووە و مەبەست لێی تواندنەوە و فشارخستنە سەر ئێزیدییەكان بۆ وازهێنان لە ئایینی خۆیان بووە.
لە سەردەمی حوكمی بەعسدا شاڵاوی شێواندنی شوناسی ئێزیدییەكان و تۆماركردنیان بە عەرەب دەستی پێكرد و، هەندێ بەكرێگیراو و سوودمەند لە رژێمی بەعس بە ناوی كەسایەتی ئێزیدی لە ڕێگای وەرگرتنی پلەوپایە و دەستكەوتی تایبەت نەك بانگەشەیان بۆ ئەوە دەكرد، كە ئێزیدی عەرەبە و كورد نییە، بەڵكو خۆیان بە هەڵگری پەیامی بەعس و عروبە دادەنا، بەڵام لە نێو كۆمەڵگای ئێزیدی حسابیان بۆ نەدەكرا و بە كەسانی بۆدەڵە و بەكرێگیراو دادەنران.
بە پێچەوانەی ئەو كەمایەتییە، كە بە سیخوری رژێمەكان دادەنران، لە سەنگەری گشتی كۆمەڵگای ئێزیدی سەدان تێكۆشەری قارەمان لە ریزی بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كوردستان بە ئاراستە جیاكانییەوە، لە سەنگەری تێكۆشانی نیشتمانی و نەتەوایەتی و چینایەتیبوون و، لە كاروانی ئەم تێكۆشانەدا لە بورای پێشمەرگایەتی و كاری سیاسی جۆراجۆر سەدان شەهیدی ئێزیدی لە پێناوی كورد و كوردستان و عەدالەتی كۆمەڵایەتی و پێشكەوتن هەبووە.
پاش ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس و دەستپێكردنی پرۆسەی سیاسی لە عێڕاقدا، نەك بەپێی پێویست بەڵكو بە شێوەیكی كردەیی سیاسەتی پەراوێزخستنی ئێزیدییەكانی ئەنجامدرا و، ئەم سیاسەتە لەلایەن حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە پەیڕەوكرا و، عەقلیەتی نەریتی و كۆنەپەرستی نێو كۆمەڵگا و كارنەكردن بۆ گۆڕینی ئەو عەقلیەتە هۆكارێكی دیكەی پەراوێزخستنی ئێزدییەكان بوو.
بەردەوامبوونی ئەم جۆرە سیاسەتانە و بارگرژی ڕەوشی ئاسایش بە گشتی و قەیرانەكانی پرۆسەی سیاسی لە عێڕاقدا، هۆكاری سەرەكیبوو، كە زەمینە بۆ تیرۆریستانی داعش خۆش بكرێت و سەرەتای شاڵاوی جینوساید ئاراستەی ئێزیدییەكان بەتایبەتی ژنانی ئێزیدی بكرێت، كە لە سایەی سیاسەتە كەلًەكەبووەكانی حوكمڕانان، بە توێژی لاوازی نێو كۆمەڵگا دابنرێن و ببنە قوربانی و كەس داكۆكییان لێ نەكات.
لە ڕەوشی ئەمڕۆدا لەوە دەچێت بانگەشەی دانانی ئێزیدی بە عەرەب لە بازاڕی شێواندنی سیاسی و یاریكردن بەم كارتە برەوی نەبێت و، بۆ بەردەامبوونیش لەسەر ئاراستەی شێواندن لەوە دەچێت كارتێكی دیكە بكاربێت، ئەویش دانانی ئێزیدییە بە نەتەوەیەكی سەربەخۆ.
یەكێك لە گەمە قێزەوەنەكانی ئەم ئاراستەیە دروستكردنی نەتەوەیە بە بڕیاڕی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێڕاق، كە چەندین پەرلەمانتار داوای بڕیاردانی قانونی نەتەوەی ئێزیدی دەكەن، بێ ئەوەی ئەو كۆمەڵە پەرلەمانتارە دەستووری عێڕاق بخوێننەوە، كە ئێزیدی بە ئایین دادەنێت نەك نەتەوە.
كاتێك پەرلەمانتارێك ئەم جۆرە داوایە بكات و، لە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێڕاقیش پێش ساڵێَك ڕوونكردنەوەی دەستووری بۆ بێت، كەچی لەسەر داواكەی سوور بێت و 187 پەرلەمانی دیكەش مۆری بۆ بكات، ئەو دەردەكەوێت، كە ئەم هەنگاوە دیسانەوە دەچێتە خانەی خەریككردنی گۆڕەپانی سیاسی بە ڕووداوی درووستكراو و، هێنانەدێ ڕەوشێك كە پرۆسەی سیاسی لە بابەتە گرنگە چارەنووسازەكان دوور بخرێتەوە و لایەنی سیاسی كوردستانی بە كێشەی لابەلاوە خەریك بكرێت.
داوای دەركردنی قانونی نەتەوەی ئێزیدی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێڕاق و تەنانەت ئەگەر ئەو قانونەش بە زۆربە بڕیاڕ بدرێت، وێنەی دادگاییكردنی گالیلۆ لە ساڵی 1630 دێنێتە یاد، كە دادگای پشكنین بڕیاڕی دابوو زەوی ڕاوەستاوە و خۆر بە دەوریدا دەسوڕێتەوە و، داوی ئەو بڕیارەش گالیلۆ وتووبووی:(بەڵام دەسوڕێتەوە) و، بۆیە بڕیاری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق هەرچۆنێك بێت، دەكرێ ئێمەش بڵێن: بەڵام ئێزیدی هەر كوردە.
جەماوەری زەحمتكێش و خەڵكی ئێزیدی چاوەڕی ئەوەن ئاسەوارەكانی شەڕی جینوساید لەسەریان نەمێنێت و، چارەنووسی هەزاران ژن و منداڵ و لاوی ئێزیدی دەركەوێت و، ئاسایشی ناوچەكانیان دابینبكرێت و پرۆژەی ئاوەدانكردنەوە و گشەپێدان لەو ناوچانەدا بنیات بنرێت، نەك ئیشغاڵكردنی ئێزیدییەكان و سەرجەم گەلی كوردستان بە كێشەی لابەلا.
