بە ڕوونی
چەمكی سەقامگیری سیاسی لە فەرهەنگی زانستە سیاسییەكان بە ڕچاوكردنی پەرەسەندنی ئەو چەمكە بەشێوەكی مێژوویی، بە شێوازی جۆراجۆر پێناسەكراوە، بەڵام ئەگەر دەرئەنجامی سەرجەم پێناسە و لێكدانەوەكان سەبارەت بەم چەمكە وەرگرین و، باس لە بابەتی سەقامگیری سیاسی لە ئەزموونی حوكمرانی هەرێمی كوردستان دوای ڕاپەڕینی ئاداری 1991 تا ئێستا بكەین، ئەوا سەقامگیری سیاسی پێویست لەو نموونەیەدا بریتییە لە بابەتی توانای جێبەجێكردنی هاوسەنگی نێوان بنەماكانی سیستمی سیاسی حوكمرانی و ژینگەی كۆمەڵایەتی و، توانای ئەو سیستمە لە دابینكردنی نەریتە كەلتووری و كۆمەڵایەتییە سەرەكییەكان و، ئامادەبوونی ئەو سیستمە بۆ وەدیهێنانی ئامانج و بەرژەوەندی پێكهاتە و چینە كاراكانی كۆمەڵگا و، بوونی توانای ئەو سیستمە سیاسییە لە گرێدانی بەرژەوەندی پێكهاتە فرەییەكانی كۆمەڵگا و دابینكردنی بەشدارییان لە درووستكردنی بریاری سیاسیدا، بە جۆرێك چەمكی چارەنووسی هاوبەشی سەرجەم گەلی كوردستان و شوناسی كوردستانیبوون و هاوسەنگی نێَوان ئەو شوناسە و شوناسە لۆكاڵییەكان دابینبكات.
دیاردەی سەقامگیری سیاسی لە ئەزموونی حوكمرانی هەرێمی كوردستاندا لە سایەی ژینگەیەكی سیاسی و جوگرافی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و كەلتووری ناوخۆیدایە، كە نیشانەكانی بریتین لە لاوازی دامەزراوەی سیاسی و ململانێ لەسەر دەسەڵات و نەبوونی بنیاتنانێكی دەستووری، كە ڕێگا لە پاوانخوازی بگرێت و دامەزراوە سیاسیەكانی حوكمرانی سەقامگیری و بەردەوامبوون بە خۆیەوە ببینێت.
بەشێك لە هۆكارەكانی ناسەقامگیری سیاسی بۆ بابەتی گەندەڵی سیاسی و بیركردنەوەی دەستەی حوكمران و دەوروبەریان بۆ پاراستنی بەرژەەندییەكانی خۆیان لە ڕێگای بوونیان و بەكارهێنانی جومگەكانی دەسەڵات دەگەرێتەوە و، ئەم بابەتەش لە ڕەوشێكدایە هێزە نەریتییەكانی ژیانی سیاسی، كە بە شێوەیكی مێژوویی هەژموونیان بەسەر دابەشبوونی پابەندبوون و هاوسۆزی سیاسی ناوەندە كۆمەڵایەتییەكان هەیە، كار بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان لە ڕێگای بەردەوامبوونی ئەو دابەشبوونە كە مێژووی دەیان ساڵەی هەیە، دەكەن.
ئەم بابەتە ڕەنگدانەوەیكی نەرێنی لەسەر دەسگاكانی بەرێوەبردن هەیە، بە جۆرێك هەژموونی حزب ڕِێگای لە توانای ئەو دەسگایانە لە ئەنجامدانی ئەركەكانیان لە بواری ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی دەگرێت و، بە شێوازێكی نەگەتیفانە كار لەسەر هەلی گەشەپێدان و كاردانەوەی ڕەفتاری تاك و توێژە كۆمەڵایەتییەكان دەكات و، لە كۆتاییشدا دەسەڵاتی جێبەجێكردن بە لاوازی دەردەكەوێت.
قەیرانی ئابووری هۆكارێكی دیكەی ناسەقامگیری سیاسییە لە هەرێمی كوردستاندا و، ئەمەش لە دیاردەكانی بەرزبوونەوەی نرخ و كەمبوونی كرێی و كێشەی موچە و لاوازی دەسەڵاتی حوكمران لە دابینكردنی پێداویستییەكانی بواری پەیداكردنی هەلی كار و خزمەتگوزاری تەندروستی و دابینكردنی ژیانی شیاو بۆ هاووڵاتی دەبینرێتەوە و، هۆكاری سەرەكی ئەم بابەتەش بۆ سیاسەتی ئابووری پەیڕەوكراو و ئاراستەی بەتایبەتكردنی سەرجەم چالاكی ئابووری دەگەڕێتەوە.
جگە لە هۆكارە ناوخۆییەكانی ناسەقامگیری سیاسی، لە ئەزموونی حوكمرانی هەرێمی كوردستاندا هۆكارە دەرەكییەكان، بەتایبەتی ئەو هۆكارانەی پەیوەندییان بە پرۆسەی سیاسی عێڕاق و هەڵوێستی دەوڵەتی قوڵ و سیستمی تایفەگەری و جێبەجێنەكردنی دەستوور و فەرامۆشكردنی فیدراڵی لە پرۆسەی حوكمرانی و خولیای گەڕانەوە بۆ ناوەندی ڕەها و، هەڵوێستی نەیاربوونی جەمسەرە هەرێمایەتییەكان بەتایبەتی ئێران و توركیا، ڕۆڵی نەرێنی لە درووستكردنی ناسەقامگیری سیاسی لە كوردستانی باشوردا بینیەوە و، دابەشبوونی لایەنە سیاسییە نەریتییەكانی حوكم لە كوردستاندا و، نەبوونی هەڵوێستی كوردستانی یەكگرتوو لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو هۆكارە دەرەكییانە، هۆكارێكی دیكەی وروژاندنی ناسەقامگیری سیاسی و مەترسی لەسەر ئاسایشی كۆمەڵایەتی ناوخۆییە.
بەشێكی دیكەی پەیوەند بە هۆكارە دەرەكییەكان بریتییە لە هەڵەبوونی خوێندنەوەی دیاردە هەرێمایەتی و نێودوڵەتییەكان و كاركردن بۆ لاساییكردنەوەی و، نموونەی ئەمەش لە لاسایكردنەوەی دیاردەی بەهاری عەرەبی لە لایەن هێزی سیاسی كوردستانی دەركەوت لە كاتێكدا پێداویستییەكان و هۆكارەكانی گەڵاڵە نەبوون.
بابەتی سەقامگیری سیاسی لە میانەی ئەزموونی پرۆسەی سیاسی لە كوردستاندا پێویستی بە توێژینەوەی نەك تاكە حزبێك، بەڵكو توێژینەوەیەكی بە كۆمەڵی حزبە سیاسییەكانی كوردستان و ئاكادیمیستەكان و ڕێكخراوە مەدەنییەكانی و سەنتەرەكانی بواری هزری سیاسی هەیە و، ئەم بابەتە پێویستی بە میتۆدیكی ڕەخنەگرانە بۆ ئەزموونی حوكمرانی كوردستان هەیە، بەو مەبەستەی زەمینەی لەبار بۆ چارسەركردنی قەیرانە سیاسییەكان و هەنگاوانان بۆ گەشەسەندنی ئابووری و ئاشتی كۆمەڵایەتی دابینبكرێت، و پرۆسەی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی بە ڕێچكەی دیموكراسی و ئاڵوگۆڕكردنی دەسەڵات و بنیاتنانی شوناسی كوردستانیبوون و بە ڕێگای دابینكردنی رێسا و میكانیزمەكانی ڕێكخستنی ململانییەكاندا بڕوات.
لە هەلومەرجی ئەمڕۆی كوردستاندا، كە فشاری جۆراجۆر لەسەر قەوارەی هەریمی كوردستان لە پەرەسەندایە و، ناسەقامگیری سیاسی بە ڕەوشی كوردستان بەتەواوی دیارە، گرنگە ئاراستەی مامەڵەكردن لەگەڵ قەیرانی سیاسی ناوخۆیی و ئەم ناسەقامگیرییەی، كە ڕەهەندی جیاوازی گرتۆتەوە، ئەم ڕێچكانەی خوارەوە بەهەند وەربگرێت:
ـ دابینكردنی سەقامگیری دامەزراوە سیاسییەكان و، كاركردنیان و پاراستنی شەرعیەتی یاساییان و، قەدەغەكردنی پەنابردنە بەر توندوتیژی و، جەختكردنەوە لەسەر چەمكی ئاڵوگۆڕكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات.
ـ چارەسەركردنی دیاردەی دوو زۆنی و جەختكردنەوە لەسەر بوونی دەستوورێكی مەدەنی بۆ هەرێمی كوردستان، كە بنەمایە بۆ پاراستنی شەرعیەتی دەسەڵاتداری هەرێم و، چەكێكە لە ڕووبەڕووبوونەوەی فشاری ناوەندێتی، كە لەلایەن بەغداوە و بە پشتگیری دەوڵەتە هەرێمایەتییەكان ئەنجام دەدرێت و، لە ڕێگای ئەو دەستورەشەوە پرنسیپی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری مسۆگەر بكرێت.
ـ دانانی میكانیزمەكانی دیموكراسی هەماهەنگی كوردستانی و، بەشداری سیاسیی خەڵك، نەك تەنیا لە دەنگدان و هەڵبژاردن، بەڵكو لە سەرجەم پرۆسەی سیاسیی حوكمرانی لە ڕێگای دابینكردنی ماف و ئازادییەكانی گەل و، دابینكردنی ئازادی بیروڕا و دەڕبڕین بۆ تاك و، نەهێشتنی كۆسپ لەبەردەم چالاكی حزب و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و، گەڕانەوە بۆ ڕای گشتی خەڵك و كەسانی پسپۆر لە بابەتە ئالۆز و چارەنووسسازەكاندا.
ـ پێداچوونەوە بە سیاسەتی ئابووری و، كاركردن بۆ پرۆسەی گەشەپێدانی بە ئیرادەیەكی سەربەخۆ، كە ببێتە هۆكاری زیادبوونی داهاتی هاووڵاتی و پەیداكردنی هەلی كار و دابینكردنی كاڵا بە نرخی گونجاو و، باشكردنی خزمەتگوزاری لە بواری تەندروستی و خوێندن و ڕۆشنبیری گشتی.
ـ جەختكردنەوە لەسەر یەكبوونی نیشتمانی و، یەكسانی مافی سەرجەم نەتەوەكانی كوردستان و چارەنووسی هاوبەشی كوردستانی و، دروستكردنی ڕایەڵەی هەماهەنگی بەردوام و بنەماكانی بۆچوونی كۆكراوەی هاوبەش سەبارەت بە مامەڵەكردن لەگەڵ ئاڵانگارییەكان.
ـ نەهێشتنی گەندەڵی سیاسی و ئیداری و ئابووری، بەتایبەتی لە بواری وەزیفەی گشتی و جێبەجێكردنی یاسادا.
ـ بنیاتنانی متمانەی سیاسی گەل بە دەسەڵات، كە لە ڕێگای پەیڕەوكردنی سەرجەم ئەو خاڵانەی لەسەرەوەدا ئاماژەمان پێكرد دێتەكایەوە و، لە كۆتاییشدا بوژانەوەی ئابووری هەمووكی و گەشەپێدانی ئابووری جێبەجێ دەبێت.
ئەمڕۆ كوردستانی باشور لە هەموو كاتێك زیاتر پێویستی بە دابینكردنی سەقامگیری سیاسی هەیە وەك تەنیا ڕێگایەك بۆ ڕێگاگرتن لە پەرتەوازەیی و توندوتیژی و بەرهەمهێنانەوەی كۆنی سواو، كە ئاكامەكەی بەفیرودانی وزەكان و سامانی گشتی و دۆڕاندنی ڕەوتی مەدەنیەت و ڕۆشنفیكری و عەقلانیەتە.
