عوسمان زیندانی
(فەلسەفەی دیموكراسی وەك چەمك و سیستەم بۆ ئاڵوگۆڕ دروستبووە نەك دووبارەبوونەوە و خولانەوە لەبازنەیەكی داخراودا)
پرۆسەی هەڵبژاردن لەهەموو وڵاتێكدا جا دەوڵەتی سەربەخۆ بێت یان هەرێمێك بێت لەناو دەوڵەتێكی فیداڵیدا، پرسێكی گرنگ و سەرەكییە لەناو ژیانی سیاسی ئەو وڵاتەدا لایەنیكەم لەم قۆناغەی ئێستادا، هۆكاری سەرەكی بەدیهێنانی ئاڵوگۆڕی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییە لە كۆمەڵگەدا بەمەرجێك هەڵبژاردنێكی سەركەوتوو بێت .
مەرجەكانی هەلبژاردنی سەركەوتوو ئەوەنییە كە تەنها چەند لایەنێكی سیاسی هەموو جارێك و لەماوەی زیاتر لە چەند خولێكی هەلبژاردندا تەنها ئەوان دەنگی زۆر بەدەستبهێنن و سەركەوتووبن یان ڕێژەیەكی كەم جیاوازی لە دەنگەكانیاندا ڕووبدات ، دەرئەنجام هیچ ئاڵوگۆڕێك نەبینراوە لەژیانی خەڵكدا وەك نموونەی هەڵبژاردنەكانی (٣٠) ساڵی ڕابردووی هەرێمی كوردستانی عێراق كە بەردەوام یەكێتی و پارتی براوەی یەكەم و دووەم بوون و (٩) كابینەی حوكمڕانی هاوبەشیان پێكهێناوە بەڵام ئاڵوگۆڕ و پێشكەوتنێكی سیاسی سەرەكی نە لەپرسی نیشتمانی و نەتەوەیی و نە لە پرسی عەدالەتی كۆمەڵایەتی و مەسەلەی دیموكراسی لە سیستەمی حوكمڕانی و بەكلتووركردنی لەناو ژیانی ڕۆژانەی كۆمەڵایەتیدا ڕووینەداوە، بەپێچەوانەوە سەرباری بوونی سامانێكی زۆری سەر زەوی و ژێر زەوی و داهاتێكی زۆری ناوخۆیی و هاوكاری نێودەوڵەتی هێشتا هەرێمی كوردستان قەرزاری دەوڵەتانە و حكومەتیش قەرزاری مووچەخۆرانە كە لەبنەڕەتەوە (فەلسەی چمكی دیموكراسی ئاڵگۆڕی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییە نەك دووبارەبوونەوەی هەمان حزب و دەسەڵات و بەرنامە و دیدگای كۆن) .
مەرجی سەرەكی بۆ سەركەوتنی هەر هەڵبژاردنێك پەیوەستە بەكۆمەڵێك بنەمای (دەستووری و یاسایی و سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە ) و ڕاستەوخۆ پەیوەندە بەچەمكی (پاكێتی -النزاهە، ڕوونی - شەفافیەت ) لەپرۆسەكەدا .
لەباری دەستوورییەوە :
لە هەرێمی كوردستان دەستوورمان نییە تا هەمووان پابەند بكات بەكات و شێوازی هەڵبژاردنەكەوە نەك هەرساڵ و خولێكی هەڵبژاردن و دەسەڵات بەئارەزووی خۆی كاتی هەڵبژاردن دیاریبكات چ كاتێك لە بەرژەوەندی بوو ئەو كات هەڵبژاردن ئەنجامبدات وە چۆن لە ساڵی (١٩٩٣) هەڵبژاردن نەكرا تا ساڵی (٢٠٠٥) وە هەڵبژاردنی (٢٠٢٤) دووساڵ تێپەڕی بوو بەسەریدا پاشان هەڵبژاردن ئەنجامدرا ئەمە پێچەوانەی بنەماكانی دیموكراسییە .
هەر لەباری دەستوورییەوە :
پێویستە سەرژمێری گشتی دانیشتووان هەبێت و بەڕوونی و تەواوەتی بزانرێت ژمارەی دانیشتووان چەندە و بەو پێیە ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان زیاتر بكرێت وە چەند هاووڵاتی دەنگدەدات ، نەك وەك چەندین هەڵبژاردنی پێشتر نەزانراوە كێ و چەند كەس بەتەواوەتی دەنگدەدات وە نزیك بە (٢٠) ساڵە خەڵك ململانی لەسەر (١٠٠) كورسی گشتی و (١١)ی پێكهاتەكان دەكات بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا ململانێ لەسەر (٩٥) كورسی گشتی و (٥)ی پێكهاتەكان كرا لەكاتێكدا دەنگدەر و ژمارەی دانیشتووان زیاتر بووە و دەبێت بەپێی سەرژمێری ژمارەی كورسی پەرلەمانی كەم یان زیاتر بكرێت.
لەباری یاساییەوە :
پێویستە دامەزراوەیەك یان ناوەندێكی سەربەخۆی بێلایەن و پاك و خاوەن دەسەڵات هەبێت سەرپەرشتی پرۆسەكە بكات نەك وەكو كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی ڕابردووی هەرێم كە دابەشبوو بوو بەسەر چەند حزبێكدا یان كۆمسیۆنی عێراق بەئارەزوو و خواستی دەوڵەتانی ناوچەكە و دەسەڵات مامەڵە لەگەڵ كات و یاسا و كاری هەڵبژاردن دەكەن ، دواهەڵبژاردن كەس نازانێ ئەو كۆمپانیا بیانییەی هێناویانە كە بەئەلكترۆنی و بەپێی چ بەرنامەیەك و ئەمری كام لایەن بەرنامە و پرۆگرامی داناوە و بەچ شێوەیەك كاری كرد .
لەباری یاساییەوە :
دەبێت یاسایەك بێت كە زامنی مافی هەمووان بكات لە پێكهاتە جۆراوجۆرەكانی ناو كۆمەڵگە و فرەسەتی تەواو بڕەخسێنێت بۆ هەموو بیروڕا جیاواز و دەنگە زۆر و كەمەكانی ناو كۆمەڵگە ، هەر بەڕاست لابردنی (١١) كورسی كۆتا و گۆڕینی بە (٥) كورسی و دابەشكردنی بەپێی بەرژەوەندی (یەكێتی و پارتی) زامنی ئازادی تەواوەتی دەنگی پێكهاتەكانی (ئاشور. كلدن. سریان. توركمان .ئەرمەنی ) كرد كەڕاستییەكەی دەبوو ئەو پێكهاتانە لەناو خۆیاندا دەنگبدەن بەخۆیان وەك پرۆژەی حزبی شیوعی كوردستان چەندین ساڵە پێشنیاری كردووە ، هاوكات دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ (٤) بازنەی هەڵبژاردن چۆن دەبێتە بەربەست لەبەردەم دەنگی كەمینەی جەماوەریدا كە لەبنەڕەتدا دیموكراسی ئەوەیە كە هەموو دەنگ و ڕەنگە جیاوازەكان نوێنەرایەتییان هەبێت نەك یاسایەك بێت بۆ زۆرینە داڕێژرابێت.
لەباری سیاسی و ئابووری وكۆمەڵایتییەوە :
چەندە زەمینەكە لەبار و گونجاو بووە بۆ هەمووان كە دەبێت (لایەنەكان و كەسە سەربەخۆكان) وەك یەك كەڵك وەربگرن لە ژیانی سیاسی و داهات و دارایی گشتی و دامەزراوەكانی گشتی و حكومی نەك وەك ئێستا هەر چی پێیدەوترێت دامەزاوەی گشتی خراوەتە خزمەتی دەسەڵاتەوە و موڵك و ماڵی گشتی لەدێر زەمانەوە قۆرخكراوە بۆ خۆیان و چەند حزب و بنەماڵەیەكەوە كە هەیانە لە حكومەتدا نین و لەڕێگەی بازرگانی و وەبەرهێنانی ساختەوە دەوڵەمەند بوون هەموو ئەمانەیان خستە خزمەتی بەدەستهێنانی دەنگەوە .
ئاخر كاندیدێكی سەربەخۆ یان حزبێكی سیاسی ئەگەر چەند خاوەنی تێكۆشانیش بێت بەڵام هیچ ئیمكانییەتێك لەبەر دەستی نەبێت و توانای ڕاگەیاندنی دیاریكراو بێت چۆن دەتوانێت لەململانێیەكی نابەرابەردا سەركەوتوو بێت .
لەلایەكەی ترەوە كۆمەڵگە بەبەرنامە بەرەو ئاراستەی دواكەتوویی و سەلەفییەت و توندڕەوی ئایینی برابێت و هەموو زەمینەیەكی ماددی و مەعنەوییان بۆ فەراهەم كرابێت و دەسەڵاتیش بەپشتی ئەملا و ئەولا و بەگوتاری فریودەرانە و كردار و مامەڵەی تۆقێنەرانە لەگەڵ زۆرینەی فەرمانبەران و كارمەندانی حكومی و هێزی ناوخۆ كارتی دەنگدانیان لێ كۆبكرێتەوە و لەوە واوەتریش فشار بخەنە سەر كرێكارانی ناو كارگەكانی كەرتی تایبەت كە دەبێت فۆرمێك هەیە پڕیبكەنەوە یان كارتەكانتان بهێنن و هاوكات بەبەرنامە خەڵك بێ مووچە بكەن و بەڵام لەولاوە خۆیان پارە تەخشان و پەخشان بكەن و خەڵكی هەژار و بێكار دەخەنە ژێرباری چ دۆخێكی كۆمەڵایەتی سەختەوە . دەرئەنجامی هەلومەرجێكی ئا لەو شێوە و ژیان و زەمینەی كاركردن دەبێت چەندە سەخت بێت بۆ لایەنەكانی تر و هاوكات بەمەشەوە نەوەستن و ساختەكاری بكەن.
لەباری نەزاهەت و شەفافییەتەوە ;
ئەوەی لەڕووكەشی هەڵبژاردندا بینرا شتێك بوو و ئەوەی لە ژێرەوە و بەدیزاینكراوی وەك خۆیان چەند ساڵێك بوو دەیانگوت هەڵبژاردن دیزاینكراوە شتێكی تر بوو و بڵاوكردنەوەی چەندین لێدوان لەبارەی دەستێوەردانی دەرەكی و كۆبوونەوە لەگەڵ چەند لایەنێكدا سەلمێنەری ئەو ڕاستییەیە كە هەڵبژاردن دیزاینكراوە.
سەرباری ئەمانەش هێشتا ململاێنێی دەسەڵات كرا و ژمارەیەك لیست و لایەنی سیاسی و كەسایەتی بەشدار بوون و چەندین كورسی پەرلەمانی بەدەستهات .
لێرەدا كۆتایی پرۆسەكە نییە چونكە پرۆسەی هەڵبژاردن تەنها بۆ هەڵبژاردن نییە و ئەمە بەشێكە لەپرۆسەی سیاسی گشتی و بزانین ئەوانەی بە جەبر و پارە و ساختە زۆرترین كورسییان هێناوە چ ئاڵۆگۆڕێك لەسەر ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەلایەتی و فەرهەنگی كۆمەڵگا دروستدەكەن لەسەروو هەموویانەوە مەسەلەی دواكەوتنی مووچە و نەهێشتنی دیاردەی بێكاری و هەژارای خەڵك .
لەڕاستیدا سەرباری ئەم دۆخە سەپێنراوە نادیموكراتییە دەبێت ئەحزابی سیاسی دەرەوەی دەسەڵات هەریەك لای خۆی یەك بەیەكمان پێداچوونەوە ی ورد و باشتر بكەین بەخۆمان و شێوەی سیاسەتكردن و مامەڵەی ڕۆژانە لەگەل دەسەڵات و كارەكانیان پێش نزیكبوونەوەی كاتی هەڵبژاردن هەوڵی لەباربردنی ئەو زەمینە ڕەخساوەی بۆخۆیانیان خوڵقاندووە نەهێڵین یان ڕێگریان لێبكرێت ، وە لەباری ناوخۆی هەر حزبێكیشدا چ میكانیزمێك گونجاو نەبووە لاببرێت و گوتاری سیاسی لەكوێدا كورتیهێناوە لەوێوە چارەسەری بكات نەك لەسەرهەمان بەرنامە بڕوات چونكە عینادی سیاسی مرۆڤ ناگەیەنێت بەئەنجامێكی باش بەتایبەت ئەوانەی ئۆپۆزسیۆن بوون (گەورەترین هەڵە ئەوەیە كە بەپێی بڕیاری سیاسی تۆ بەرهەڵستكار بیت بەڵام بەشێك لە كادر و سەركردایەتییەكەت هێشتا چاوی لە دەسەڵات و بەرنامەكانی ئەوان بێت)، لەڕووی پێداویستی هەڵبژاردنیشەوە (یاسایی و ماددی و كەرەستەكانی كاركردن و ئالیەتەكانی ڕووبەڕووبوونەوە) هەمووی بەبەرنامە كاری لەسەر بكات نەك ئەم پرسە گرنگانە بكاتە قوربانی خاڵ و بەرنامە و بیركردنەوەی تر كە ڕەنگە زیان بگەیەنێت بە بەرەوپێشچوونی خودی خۆت و حزب و لایەن و بزوتنەوە ڕاستەقینەكەی خۆت . لەكۆتاییدا دەبێت مەیدانی كاری ڕێكخستنی خەڵك و مەیدانی جەماوەری و داخوازییە ڕۆژانەیەكان و مەیدانی ڕاگەیاندن و هوشیاركردنەوەی بەردەوامی زیاتری خەڵك ببێتە بەرنامەكاری داهاتوو و ڕەنگدانەوەی هەبێت لە هەموو ڕۆژ و هەڵوێستێكدا بەیەكگرتوویی .
