دیكۆ سدیق
لە ڕابردوودا وڵاتان ئارەزووی زانینی قەبارەی دانیشتووانیان دەکرد بۆ ئەوەی هێزی مرۆیی خۆیان لە شەڕەکاندا بخەمڵێنن و باج وەربگرن و پرۆسەی ژماردنی دانیشتوانەکەش بە شێوازی سەرەتایی و لە ماوەی کاتیی ناڕێکدا ئەنجام دەدرا. یەکەم سەرژمێری زەوی و دانیشتوان و موڵک لە ئینگلتەرا لە ساڵی ١٠٦٦ ئەنجامدرا، یەکەم سەرژمێری گشتی دانیشتوانی ئەمریکا لە ساڵی ١٧٩٠، لە ئەڵمانیا لە ساڵی ١٨٧١، لە ڕووسیا لە ساڵی ١٨٩٧، لە ژاپۆن لە ساڵی ١٨٦١، لە ساڵی... فەرەنسا لە ساڵی ١٨٣٦، لە بەلجیکا لە ساڵی ١٨٤٦ و لە هیندستان لە ساڵی ١٨٨١.
سەرژمێری گشتی دانیشتوان، ڕاپرسییەکی گشتی و گشتگیرە کە لەلایەن حکومەتە نیشتمانییەکانەوە بە ماوەیەکی ڕێکوپێک (هەر پێنج یان دە ساڵ جارێک) ئەنجام دەدرێت کە بریتییە لە ژماردنی تەواوی دانیشتوانی وڵات لە ماوەی دیاریکراودا و بەکارهێنانی شێوازی ئاماری مۆدێرن بە ئامانجی کۆکردنەوەی زانیاری ئاماری دەربارەی ئەو کۆمەڵگایەی کە بەڕێوەی دەبات بە مەبەستی دەستنیشانکردنی تایبەتمەندییە جیاوازەکانی دانیشتووان و دابەشبوونی جوگرافییان بەپێی تەمەن، مەدەنی، ئایینی، زانستی، پێگەی پیشەیی و تایبەتمەندییەکانی دیکە کە یارمەتیدەرن بۆ پێدانی وێنەیەکی ڕوون لە بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری دانیشتووان، و ئەم وێنەیە ئەوەیە کە یارمەتی حکومەت دەدات بۆ داڕشتنی سیاسەتی ئابووری و پلاندانانی دروست بە مەبەستی پێشخستنی واقیعی ئابووری و کۆمەڵایەتی تەندروستی و خزمەتگوزارییەکان بۆ کۆمەڵگا.
لە عێراق سەرژمێری گشتی دانیشتوان هەر دە ساڵ جارێک ئەنجام دەدرێت. حکومەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢٧ تا ١٩٩٧ هەشت سەرژمێری گشتی دانیشتوانی ئەنجامداوە. ئەمەی خوارەوە تێڕوانینێکی گشتی مێژووییە بۆ ئەم سەرژمێریانە:
1. سەرژمێری گشتی دانیشتووان لە ساڵی ١٩٢٧:
پرۆسەی ژماردنی ژماردن لە ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٢٧ دەستی پێکرد و لە کۆتایی ساڵی ١٩٢٧ کۆتایی هات، لە لایەن بەشی خزمەتگوزاری شارستانی گشتیی وەزارەتی ناوخۆوە ئەنجامدرا و سپێردرا بەو لیژنانەی کە بارەگاکانیان لە مزگەوت و قوتابخانە و شوێنە حکومییەکان لە شار و شارۆچکەکاندا بوو تەنها. چەند مانگێک تێپەڕی تا حکومەت درکی بە شکستی ئۆپەراسیۆنەکە کرد و هەڵوەشاندەوە. سەرەڕای ئەمەش ژمارەی دانیشتوانی عێراق بەپێی ئەم سەرژمێرییە تەنها بە دوو ملیۆن و ٩٦٨ هەزار و ٠٥٤ کەس خەمڵێندراوە.
2. سەرژمێری گشتی دانیشتوان لە ساڵی 1934:
ئەم سەرژمێرییە لەلایەن بەشی خزمەتگوزاریی شارستانی گشتیەوە ئەنجامدراوە و سیستمی دانانی لیژنەکانی نیشتەجێبوون لە شوێنەکان پەیڕەو کردووە، بەمەرجێک موختاری ناوچەکە بانگهێشتی سەرۆکی خێزانەکان بکات بۆ پشتڕاستکردنەوەی داتای پێویست ئەم سەرژمێرییە هەموو بەشەکانی عێراقی گرتەوە و بووە مەبەست لێی وەک ناوەندێک بۆ خزمەتکردنی ئامانجەکانی دامەزراندنی کارمەند و هەڵبژاردن. بە بنەمایەک دادەنرا بۆ پێدانی نامیلکەی نەتەوەیی، کە لە ساڵی ١٩٤٢دا بە نامیلکەی بەناو باری مەدەنی گۆڕدرا بۆ بەکارهێنانی وەک بەڵگەنامەیەکی فەرمی ئۆپەراسیۆنی مەیدانی لە ئەیلوولی ١٩٣٤ دەستیپێکرد و لە مانگی ئۆکتۆبەری هەمان ساڵدا کۆتایی هات. دواتر لە مانگی ئاب و ئەیلولی ساڵی 1935 دووبارە کار لەسەری دەستیپێکردەوە بۆ تۆمارکردنی ئەوانەی لەدوای خۆیان ماونەتەوە بۆ یەکەمجار بەپێی ئەم سەرژمێرییە ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتووەتە سێ ملیۆن و 213 هەزار و 174 کەس.
3. سەرژمێری گشتی دانیشتوان لە ساڵی 1947:
ئەم سەرژمێرییە لە 19ی تشرینی یەکەمی ساڵی 1947 ئەنجام دراوە و بە یەکەم تۆمار دادەنرێت کە لەلایەن ژماردەرانەوە بۆ کۆکردنەوەی زانیاری پێویست سەردانی ماڵەکانیان کردووە.
ژماره یه کی زۆر له خه ڵک نه یانتوانی له م سه ڕژمێرییه دا ناوی خۆیان تۆمار بکه ن.
4. سەرژمێری گشتی دانیشتوان لە ساڵی 1957:
ئەم سەرژمێرییە لە نیوەی شەوی ١١ تا ١٢ی تشرینی یەکەمی ١٩٥٧ ئەنجام دراوە و بە وردترین و گشتگیرترین سەرژمێری دادەنرێت. بەپێی ئەم تۆمارە ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتووەتە شەش ملیۆن و 536 هەزار و 109 کەس.
5. سەرژمێری گشتی دانیشتوان لە ساڵی 1965:
بڕیار بوو سەرژمێری ساڵی 1967 ئەنجام بدرێت، بەڵام بەهۆی پێویستی ئامادەکاری بۆ هەڵبژاردن (وەک حکومەتی عێراق لەو کاتەدا ئاماژەی پێکردبوو)، وادەی سەرژمێری دوو ساڵ هێنرایە پێشەوە و لئەنجامدرا. 1965. ئەم سەرژمێرییە جیاوازە لە سەرژمێرییەکانی پێش خۆی، چونکە پرسیارنامەکە پرسیاری پەیوەست بە پیشە، ناسیۆنالیزم و خزمەتکردنی سەربازی لەخۆگرتبوو. ژمارەی دانیشتووانی عێراق گەیشتە هەشت ملیۆن و ٢٦١ هەزار و ٥٢٧ کەس.
6. سەرژمێری گشتی دانیشتوان لە ساڵی 1977:
ئەم سەرژمێرییە لە 17/10/1977 ئەنجامدراوە و یەکەم سەرژمێرییە کە لەلایەن مەکتەبی ناوەندی ئامارەوە لە وەزارەتی پلاندانان جێبەجێ کراوە، بەو پێیەی سەرجەم سەرژمێرییەکانی پێشوو لە لایەن (بەشی باری شارستانی گشتی) سەر بە وەزارەتی ناوخۆ جێبەجێ کراون. سەرژمێرییەکە کە هەموو پارێزگارەکانی عێراقی لەخۆگرتبوو و بە هەمەچەشنی زۆری پرسیارەکان لە فۆڕمی ئاماری و زانیاری سەبارەت بە دۆخی ژیان و نیشتەجێبوون و سەرچاوەکانی داهات جیاکرایەوە ئەم سەرژمێرییە داتابەیسێکی نایاب بوو بۆ هەموو سێکتەرەکانی کۆمەڵگەی عێراق. بەپێی ئەم سەرژمێرییە ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتووەتە دوانزە ملیۆن و 497 کەس.
7. سەرژمێری گشتی دانیشتوان لە ساڵی 1987:
ئەم سەرژمێرییە لە 16/10/1987 ئەنجامدراوە و هەموو پارێزگارەکانی عێراقی گرتەوە جگە لە (ناوچە سنوورییەکان لەگەڵ ئێران)، کە بەهۆی شەڕی ئێران و عێراقەوە نەتوانرا زانیاری کۆبکرێنەوە. ژمارەی دانیشتووانی عێراق گەیشتە شانزە ملیۆن و 335 هەزار و 199 کەس.
8. سەرژمێری گشتی دانیشتووان لە ساڵی 1997:
ئەم سەرژمێرییە لەلایەن مەکتەبی ناوەندی ئامارەوە لە 17/10/1997 ئەنجامدراوە، کە تێیدا زانیاری ئاماری تەنها بۆ پانزە پارێزگا کۆکرایەوە (بەبێ پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان)، کە ژمارەی دانیشتوانی عێراق گەیشتە نۆزدە ملیۆن و 184 و 543 کەس .
وەزارەتی پلاندانان لە داتا فەرمییەکانیدا ئاشکرای کردووە کە ژمارەی دانیشتووانی عێراق لە ساڵی 2022 گەیشتووەتە 42 ملیۆن کەس 248 هەزار و 883 کەس، کە ڕێژەی زیادبوونی ساڵانە لەسەدا 2.5 بووە.
ئەم خویندەوە كورتەی لەسەر وەئامادە كراوە لە سەر سەر ژمیری لە عیراقدا ئەو راستیە میژویە مان بۆرون دەكاتەوە . لەدوا بونی عیراق بە دەولە ت نەیتوانیەوە سەر ژمیریەكی راست دورست ئەنجامبدات جگە لە سەر ژمیری 1958 .
لە ئیستا دا سەروك وەزیرانی عیراق بریارداوە سەر ژمیری گشتی ئەنجامبدات عیرا ق دا ئەم بریارە لە دۆخیكی ناسە قامگیری دایە و بلاونەوەی دانیشتوانانی پاریزگاكان بە هۆی دوخی ناسە قامگیری ئەمنی ئاوارەبونی خەلكیكی زور بۆ وولاتانی دەرەوە شەری داعیش دیمو گرافی ناوچە گوریوە
بە شیكی زور لەپارزگانی عیراق هاتونەتە هەریمی كوردستان بونەتە دانیشتوانی هەریم
چارەسەر نەكردنی كیشەی ئەو ناوچانەی لە دەورەی هەریمی كوردستان ، وەكو كەركوك دیلی صلاحدین نینوی . ئەو سەر ژمیرەیەی دەكریت . قولكردنەوەی كۆی كیشە كان . چونكە عە لیقەتی بەریوەبردنی سەر ژمیری لە عیرا ق بۆ گە شە پیدانی مروی نیە لە روانگەی سە پاندنی عە قیلتی شوقینی دەسەلات دارانی عیرا قەوە بە مەبەستی گورینی دیمگرافی ناو چەكەیە
ئەو ناوچانەی كە مادەی 140 دەیانگریتەوە هەلبژادن ئەنجام بدریت پیچەوانەی دەوستوری عیراقەوە كیشەی نەتەوەی قولتر دەكاتەوە , لەمادەی 140 . هاتوو سەرەتا ئاسایی كردنەوەی باودۆخی ناوچەكە داتر سەر ژمیری . حكومەتی هەریم پیویستە رازی نەبیت سە رژمیری لەكركوك و سەر جەم ناوچە دابراوەكان و لە گەل هەریمی كوردستان ئەنجامبدریت .حكو مەتی عیراق پابە ند كات بە جیبە جیكردنی مادەی 140 هەروەها هەریمی كوردستان بە هۆی ئاوەرەبون و هاتنی ئارەزو مەندانی عەرەب بۆشاركانی هەریمی كوردستان هەر هاولاتیەك لەكاتی سەر زمیرەیەكەد لە هەر شاریك بیت وەكو دانیشوی رەسەنی ئەو ناچەیە دەژمیردربت .