یوسف ئیسماعیل
نووسەر و ڕەخنەگری ناسراوی کورد، مامۆستا حەمەسەعید حەسەن، یەکێکە لەو خامە دیارانەی ئەدەبی کوردی کە ماوەی چەندان دەیەیە بەردەوامە لە بەخشینی داهێنان و زمانپاراوی بە کتێبخانەی کوردی. هەڵبژاردنی ئەو بۆ نووسین، تەنیا وەک پیشەیەک نییە، بەڵکوو وەک هونەرێکی لێزانانە دەیبینێت و بەوپەڕی وردبینی و خەمخۆرییەوە وشەکان هەڵدەبژێرێت و ڕستەکان دادەڕێژێت.
حەمەسەعید حەسەن خاوەنی شێوازێکی نووسینی سادە و لە هەمان کاتدا قووڵە. نووسینەکانی لە داڕشتنێکی پتەودا کۆ کراونەتەوە کە خوێنەر ناچار دەکات بەردەوام بێت لە خوێندنەوە. وەک لە یەکێک لە وتارەکانیدا هاتووە، "هەست بە پاراوی و بێگرێوگۆڵیی زمانی" دەکەیت. ئەم جوانییە لە زمانی نووسینەکەیدا، وای کردووە ببێتە مامۆستایەک بۆ چۆنیەتی ڕازاندنەوەی دەق و پێدانی چێژ بە خوێنەر. یەکێکی دیکە لە خاڵە هەرە دیارەکانی، خەمخۆری و داکۆکیکردنیەتی لەسەر پاراستنی زمانی کوردی. ئەو بە یەکێک لە "ئەندازیارانی زمان" دادەنرێت. وردبینیەکەی لە بەکارهێنانی وشە ڕەسەنەکان و هەوڵدان بۆ "بەکوردیکردن"ی زاراوە و چەمکە جیهانییەکان، وای کردووە کە خوێنەر فێری چۆنیەتی بەکارهێنانی دروستی زمان بێت.
ئەو بەوپەڕی هۆشیارییەوە هەنگاو دەنێت و "حسێب بۆ تاقە وشەیەکیش دەکات" کە ئەمەش کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆی هەیە لەسەر بەرزکردنەوەی ئاستی نووسینی کوردی. وەک ئەو دەڵێت: "کە دەنووسم هەموو وشەیەکم بە تەرازووی زێڕ دەکێشم و تەنانەت بیر لە ڕیتمەکەیشی دەکەمەوە. دڵداری لەگەڵ هەموو ڕستەیەکمدا دەکەم و بە دەست داهێنانی هەر پەرەگرافێکەوە، هێندە ماندوو دەبم، مەگەر دایک سەروەختی منداڵبوون، زیاتر ژان بچێژێت."
ئەو کاریگەرییەی کە نووسینی حەمەسەعید حەسەن لەسەر من و نووسەرانی دیکە دروستی کردووە، نیشانەی گەورەییی کارەکەیەتی. کاتێک دەڵێیت وای کردووە "داهێنان لە نووسینەکانمدا بکەم،" واتە ئەو تەنیا نووسەرێکی سەرنجڕاکێش نەبووە، بەڵکوو ڕێچکەشکێن و ئیلهامبەخش بووە. نووسینەکانی ئەو، بە تایبەت وتارەکانی لەسەر ڕەخنەی ئەدەبی و فیکری، فێرکارین بۆ نووسەری تازەپێگەیشتوو تا بزانێت چۆن دەست بۆ خامە ببات و چۆن مانا و ناوەڕۆک لە شێوازێکی جواندا پێشکەش بکات. ئەو فێرت دەکات کە نووسین "پێشەیەکی بە هونەر زاخدراوە" و دەبێت بەردەوام خۆت پەرە پێ بدەیت.بەکورتی مامۆستا حەمەسەعید حەسەن تەنیا نووسەرێکی چالاک نییە، بەڵکوو قوتابخانەیەکی گەورەیە بۆ ڕێزمان، شێوازی داڕشتن و داهێنان لە نووسینی کوردیدا. ئەو وەک ڕەخنەگرێکیش، هەمیشە هەوڵی داوە کە ئاستی نووسینی کوردی بەرز ڕابگرێت و لەم سۆنگەیەشەوە، کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆی لەسەر هەموو ئەو نووسەرانە داناوە کە چێژ لە نووسینە پاراوەکانی دەبینن.
حەمەسەعید حەسەن و کلیلەوانی دەروازەکانی زمان و هزر:
حەمەسەعید حەسەن، ناوی تەنها نووسەرێک نییە لە گۆڕەپانی ئەدەبیدا، ئەو نوێنەرایەتیی قۆناغێک لە هۆشیاریی زمانەوانی و ڕەخنەیی دەکات. ئەگەر نووسین وەک بینایەک بێت، ئەوا خامەی ئەو، ئەندازیارە وردبین و لێزانەکەیە کە بناغەکەی بە زمانێکی ڕەسەن و هزرێکی گەش چەسپاندووە. ئەو بەردەوام لەسەر ئەوە پێداگری دەکات کە نووسین تەنیا دەربڕینی هەست و سۆز نییە، بەڵکوو پیشەیەکە و پێویستی بە مەشق و خوێندنەوەی چڕ هەیە. ئەم بۆچوونە ئەکادیمی و پرۆفیشناڵەی بۆ نووسین، فێرمان دەکات کە هەموو وشەیەک دەبێت بە ئاگایییەوە هەڵبژێردرێت. کاتێک تۆ دەڵێی وای لێ کردووی "داهێنان لە نووسینەکانتدا" بکەیت، ئەمە بەرهەمی ئەو پەیامەیە کە ناوبراو بە کرداری لە نووسینەکانیدا گەیاندوویەتی: داهێنان لە ناواخنی وردەکاری و پیشەییبوونەوە دێتە کایەوە. ئەو فێری کردین کە دابنیشین بخوێنینەوە و بزانین وشە لە کوێ دادەنرێت و چۆن چێژێکی زمانەوانی دروست دەکات.
مامۆستا حەمەسەعید حەسەن ڕەخنەگرێکی ئازا و دڵسۆزە. لە سەرەتای کارەکانییەوە تا ئێستا، پەرۆشیی ئەو بۆ پاکڕاگرتنی زمان لە هەڵەی ڕێنووس و ڕێزمان، وای لێ کردووە ببێتە چاودێرێکی بە پەرۆش. ئەو هەڵەی ڕێنووسی بە "تاوان و هەڕەشە بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەیی" ناو دەبات. ئەم قسەیە قوڵاییی دیدی ئەو دەردەخات، چونکە نووسین بەلای ئەوەوە تەنیا بابەتێکی ئەدەبی نییە، بەڵکوو پرسێکی نەتەوەیی و فیکرییە. "بەکوردیکردن"ی چەمکەکان لەلای ئەو، کارێکە بۆ زیندووکردنەوە و دەوڵەمەندکردنی زمانی کوردی، نەک تەنیا وەرگێڕانێکی سادە. لەم ڕوانگەیەوە ئەو بووەتە هۆی دروستکردنی ترسێکی "پۆزەتیڤ" لەلای خوێنەران و نووسەران تا بە وریایی زیاترەوە مامەڵە لەگەڵ وشەدا بکەن، کە ئەمەش هەنگاوێکی گەورەیە بۆ پێشخستنی کایەی نووسینی کوردی.
لە زۆرێک لە وتار و لێکۆڵینەوەکانیدا، حەمەسەعید حەسەن تیشک دەخاتە سەر پەیوەندیی نێوان نووسەر و ژینگەکەی. ئەو دەڵێت: "نووسەر با دەست بە داوێنی خەون و خەیاڵیشەوە بگرێت، لە کۆتاییدا هەر تاکی کۆمەڵێکە و لە واقیعێکدا دەژی، بۆیە ناتوانێت خۆی لە خەمی کۆمەڵ داببڕێت." ئەمە ڕوانگەیەکی فیکریی قووڵ دەخاتە ڕوو، چونکە نووسینی سەرکەوتوو ئەوەیە کە بتوانێت خەیاڵ و هزر لەسەر ڕەگێکی واقیعی دابمەزرێنێت. خوێندنەوەی نووسینەکانی ئەو، فێرمان دەکات کە چۆن "مانای بوون" وەڵام بدەینەوە و پرسیاری ئەزەلی بخەینە ڕوو.
کاریگەریی حەمەسەعید حەسەن لەسەر نووسین و داهێنان، بەڵگەی زیندووی ئەوەیە کە چۆن خامەی هزرڤانێک دەتوانێت ببێتە گواستنەوەی چێژ و لێهاتوویی. ئەو تەنیا وشەی نەڕازاندووەتەوە، بەڵکوو هزر و شێوازی داڕشتنی گۆڕیوە و جیهانێکی نوێی لە بەردەم نووسەرانی کورددا کردووەتەوە. حەمەسەعید حەسەن زیاتر لە نووسەرێکی نەتەوەیی، بیرمەند و ڕەخنەگرێکە کە پەیڕەوی ستراتیژی "نیشتمانی لە ناوەڕۆکدا و جیهانی لە دیدگادا" دەکات. کاریگەریی ئەو لەسەر من و زۆرێک لە نووسەرانی دیکە تەنها لە جواننووسیندا قەتیس نابێت، بەڵکو پەیوەندی بەو توانایەیەوە هەیە کە خوێنەر دەباتە نێو دونیایەکی نوێی بیرکردنەوە و شیکردنەوەی ئەدەبی.
یەکێک لە خاڵە هەرە گرنگەکانی نووسینی مامۆستا حەمەسەعید حەسەن، شارەزایی بێوێنەیەتی لە ئەدەبیاتی جیهانیدا. ئەم نووسەرە کاتێک دەست بۆ نووسین دەبات، تەنیا بیر لە زمانی کوردی ناکاتەوە، بەڵکوو ئاگاداری ڕەوت و قوتابخانە ئەدەبییەکانی جیهانە . ئەو وەک "پردێک" کار دەکات بۆ گواستنەوەی فیکری جیهانی بۆ ناو کولتووری کوردی، بەتایبەت لە ڕێگەی وەرگێڕانەکانی لە زمانی سوێدی و زمانەکانی ترەوە. ئەم تێکەڵاوییەی کولتوورەکان، دیدگایەکی فراوان بە خوێنەر دەبەخشێت و وای لێ دەکات نووسینی کوردی لە ئاستێکی جیهانیدا ببینیت. هەر ئەوەشە وا دەکات کاتێک دەست بۆ نووسین دەبەیت، بە شێوەیەکی ناوازە داهێنان بکەیت، چونکە لای ئەو، نووسەری کورد دەبێت لە کوالیتی و شێوازدا، کێبڕکێ لەگەڵ نووسەرانی دنیادا بکات.
مامۆستا حەمەسەعید حەسەن لە نووسینەکانیدا وابەستەی هیچ دەسەڵاتێکی سیاسی یان لایەنێکی دیاریکراو نەبووە. ئەو فێری کردووین کە نووسینی ڕاستەقینە، دەبێت خامەیەکی سەربەخۆ و بێلایەن بێت. خامەکەی ئەو تەنیا خوێن بە نیشتمان و داهێنەری ڕاستەقینە دەبەخشێت. ئەم دڵسۆزییە بۆ ڕاستی و ئەدەب، نەک بۆ ئەم کەسایەتی یان ئەو پۆست، فێرکارییەکی گەورەیە بۆ نووسەران و خوێنەر متمانە بە دەقەکانی دەکات. لەم دیدگایەوە، کاریگەریی حەمەسەعید حەسەن، پەیامێکە بۆ نووسەری کورد. ئەو پێمان دەڵێت: ئەگەر زمان پاک ڕابگریت، ڕەخنەگر بیت بەر لەوەی نووسەر بیر و دیدگایەکی جیهانیت هەبێت، ئەوا دەتوانیت ببیتە داهێنەرێکی گەورە.
نووسین و وتارەکانی حەمەسەعید حەسەن، تەنها بڵاوکراوەی ڕۆژانە نین، بەڵکوو دەکرێت وەک "کتێبی بچووک" سەیر بکرێن کە هەر دانەیەکیان خاوەنی فیکر و شێوازی تایبەت بە خۆیەتی. ئەو بە شێوەیەکی بەردەوام، بوارە جیاوازەکانی ئەدەب، فیکر، ڕەخنە و پرسی کۆمەڵایەتی، بە زمانی کوردی دەوڵەمەند کردووە. یەکێک لە خاڵە هەرە سەرنجڕاکێشەکانی وتارەکانی، لایەنی تەکنیکی نووسینە، ئەو پێش ئەوەی بیرۆکەکە بگوازێتەوە، گرنگی بەوە دەدات کە چۆن دایدەڕێژێت. ئەمەش چەند لایەنێک دەگرێتەوە: ڕەوانبێژیی ڕستە: ڕستەکانی کورت و پوخت و واتادارن، دوورن لە ئاڵۆزیی و قسەی زیادە، بەڵام لە هەمان کاتدا قوڵییەکی فەلسەفی یان ڕەخنەییان هەیە.
خاڵبەندی و هونەری نووسینی دەق: حەمەسەعید حەسەن گرنگییەکی زۆر بە خاڵبەندی دەدات کە ئەمە لە نووسینی کوردیدا زۆر جار پشتگوێ دەخرێت. لە وتارەکانی ئەودا، خاڵ، کۆما و هێماکانی دیکە ڕۆڵ دەگێڕن لە سەروەختی خوێندنەوەدا، ئەمەیش وای کردووە وتارەکانی لە "مۆسیقایەک" بچن کە بەڕێک و پێکی لێ دەدرێت. هەڵبژاردنی وشە: هەڵبژاردنی وشەکانی بەو پەڕی وریایەیەوەیە. هەوڵی بەکارهێنانی وشەی ڕەسەن و گونجاو دەدات، کە ئەمەیش گەنجینەی زمانەوانیی خوێنەر دەولەمەندتر دەکات. لێرەوەیە کە خوێنەر هەست دەکات، زۆر شت دەربارەی نووسین و زمانی نووسین فێر بووە.
وتارەکانی حەمەسەعید حەسەن لە بوارێکی دیاریکراودا قەتیس نەکراون. ئەو ڕەخنەی ئەدەبیی قووڵ دەنووسێت کە بەرهەمی نووسەر و شاعیرانی کورد یان جیهانی شی دەکاتەوە. ئەو بابەتی فیکری و فەلسەفی بە زمانێکی سادە دەنووسیت و بەرهەمی بیردۆزە گەورەکان بۆ خوێنەری کورد شی دەکاتەوە. وەک وتارەکانی لەسەر چەمکەکانی بوون و ژیان و پەیوەندیی ڕۆشنبیر بە دەسەڵاتەوە. لە وتارەکانیدا، ئەوەی فێر کردووین کە نووسین بریتی نییە لە دووبارەکردنەوەی قسەی زل، بەڵکوو داهێنانە لە ڕوانگەیەکی نوێوە. ئەو کە باس لە نووسین دەکات، تیشک دەخاتە سەر: سەربەخۆیی فیکری و فێری ستایشکردنی نەکردووین، نە هی دەسەڵات، نە هی ئۆپۆزسیۆن. ئەم ڕاستگۆیییە لە نووسیندا، وای لێ کردووین ئئێمەیش ئێمەیس بەوپەڕی ئازایەتی و ڕاستگۆیییەوە بنووسین.
گرنگیی بەردەوامی: یەکێک لە نهێنییەکانی ئەو، بەردەوامی و ماندوویی نەناسینیەتی. ئەمە وەکوو وانەیەک وایە بۆ نووسەری تازەپێگەیشتوو، کە داهێنان پێویستی بە تاقیکردنەوەی بەردەوام و پەرەپێدانی خۆیەتی. وتارەکانی حەمەسەعید حەسەن بوونەتە قوتابخانەیەک کە شێوازی داڕشتن، قووڵیی تێفیکرین و خەمخۆری بۆ زمانی کوردی، هەر ئەمانەیش هەوێنی داهێنانن لە نووسینەکانتدا.
حەمەسەعید حەسەن: باخەوان و ئەندازیاری وشە لە کتێبخانەدا
بەرهەمە چاپکراوەکانی نووسەری هزرڤان: حەمەسەعید حەسەن، وەکوو کۆمەڵێک پەڕتووکدان نییە کە تەنیا لە ڕەفەی کتێبخانەدا ڕیز کرابن، بەڵکوو بریتین لە پەنجەرەگەلێکی کراوە بە ڕووی دنیایەک لە فیکرو ڕەخنە و جوانیی زماندا. خامەکەی ئەو تەنها نانیووسێت، بەڵکو شی دەکاتەوە و دایدەڕێژێتەوە و هەر کتێبێکی گەواهیدەری ئەو ڕەنج و دڵسۆزییەیە.
باخچەی شیعر و قووڵایی ڕەخنە:
کە سەیری لیستی بەرهەمەکانی دەکەین، فرەڕەهەندییەک دەبینین کە سەرسووڕهێنەرە. لە سەرەتاوە بە شیعر دەستی پێ کردووە، وەک "تاڤگە و بنار" و "ئەو پەیڤانەی لەدڵەوە هەڵدەقوڵێن"، کە تێیاندا هەست و سۆز بە زمانێکی پاراو داڕێژراون و مۆسیقا بە وشە دەگوێزێتەوە. بەڵام ئەو شوێنەی حەمەسەعید حەسەن خۆی تێدا دەدۆزێتەوە و زیاتر کاریگەریی دادەنێت، بریتییە لە بواری ڕەخنەی ئەدەبی و لێکۆڵینەوەی فیکری. کتێبەکانی وەک "شیعر و شمشێر"، "بەفر و گڕکان"، یان "هزر و شێواز لە چیرۆکی کوردیدا" هەموویان نەشتەرگەری فیکرین کە دەقە ئەدەبییەکان دەخەنە ژێر وردبینییەوە. ئەم بەرهەمانە تەنها ڕەخنەگرتن نین، بەڵکوو فێرگەی چۆنیەتی خوێندنەوەی دەقن. ئەگەر تۆ بەهۆی نووسینەکانی ئەوەوە داهێنانت کردبێت، ئەوا ئەو کتێبانە زەمینەسازی بوون تا بتوانیت ڕوانگەیەکی نوێ بۆ شتەکان بدۆزیتەوە، چونکە ئەو فێری کردووین کە نووسین چۆن دەشێت دەروازەیەک بێت بۆ جیهانی مەعریفە.
وەرگێڕان وەک پردی کولتووری:
لایەنێکی دیکەی گرنگی بەرهەمەکانی، کاری وەرگێڕانەکانێتی، بەتایبەتی لە زمانی سوێدییەوە. وەرگێڕانی کتێبەکانی وەک "دیرۆک و جوگرافیای سوێد" یان "لە گۆشەنیگای جیاوازەوە" و "بووکەشووشەیەکی فەرامۆشراو" نیشانەی ئەو دیدە جیهانییەن کە هەیەتی. ئەو نیشانی دا کە نووسەری کورد دەبێت لە دەرەوەی سنوورەکان بڕوانێت و فیکر و ئەزموونی گەلانی دیکە بکاتە بەشێک لە گەنجینەی کلتووری کوردی. ئەم کارانە پەڕینەوەن لە لۆکاڵیبوونەوە بۆ جیهانیبوون.
ساتیر
لەپاڵ شیعر و ڕەخنەدا، ئەو لە ساتیرەچیرۆکەکانی وەک "هونەری ڕاوەژن" دا، بە زمانێکی تیژ و پڕ لە تەنزەوە، ئاوێنەیەک دەخاتە بەردەم کۆمەڵگا بۆ ئەوەی کەموکوڕییەکانی خۆی ببینێتەوە. ئەم جۆرە نووسینە، دەبێتە کەرەستەیەکی بەهێز بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی واقیع بە شێوازێکی هونەری.
کۆتایی: میراتێکی چەسپاو
بەرهەمە چاپکراوەکانی حەمەسەعید حەسەن، تەنیا جەستەی کتێب نین، بەڵکوو ڕۆحی کتێبخانەیەکی هەمیشە زیندوون. لە ڕێگەی ئەو کتێبانەوە، ئەو تەنیا زمانی نەڕازاندووەتەوە، بەڵکوو من و نووسەرانی دیکەی بە باشترین شێوەی نووسین ئاشنا کردووە، کتێبەکانی وەک تۆیش هەستت پێ کردووە، بوون بە بزوێنەرێک بۆ داهێنان و قوڵبوونەوە لە نووسیندا.