نوسینی: محەمەد سۆران
بۆ ئەوەی بڵێین شیعر شتێکی نایاب و سەرنجڕاکێشە، بەڵام بۆ ئەم شیعرە کە سیستەمێکی جوانکاریی پێکبهێنێت، لەوەش سەرسوڕهێنەرترە شیعر بۆ خۆی تایبەتمەندییەکی جوانکارییە ئەگەر بۆ شتێک زیاد بکرێت یان شتێک لەگەڵیدا وەسف بکرێت، ئا پارچە مۆسیقایەک، یان هەر بەرهەمێکی داهێنەرانە، وردتر لە وشەی – شیعریی -ەوە نادۆزیتەوە کە وەسفێکی هاوتای جوانی و شکۆمەندی و داهێنان بێت، ئەوا شیعر خۆی لە خۆیدا تایبەتمەندییەکی جوانکارییە یان تایبەتمەندییەکی جوانکارییە، بۆیە چ جای هەوڵبدە بگەیتە جوانیناسی جوانی، یان بە قسەیەکی وردتر، جوانیناسی تایبەتمەندی جوانیناسی.
جوانیناسی لێرەدا جیاوازە لە جوانی، بەو پێیەی جوانی – وەک لە فەرهەنگی کورتدا پێناسە کراوە- تایبەتمەندییەکە کە لە شتەکاندا چاودێری دەکرێت و شادی و ڕازیبوون بۆ ڕۆح دەهێنێت، هەروەها ناوێکە کە پێچەوانەی ناشیرینییە، بەڵام جوانیناسی شتێکی ترە کە قووڵترە و دەتوانرێت لە ڕێگەی کۆمەڵێک تایبەتمەندی و سیفەتی تایبەتەوە دەربکەوێت کە شتێک وەسف دەکەن، چونکە هەموو شتێک جوانیناسی هەیە، تەنانەت ئەگەر لە ڕێژەیی خۆیدا جیاواز بێت، بوونی هەیە تەنانەت ناشیرینیش خۆی جوانیناسی هەیە، و یەکێکە لە جوانیناسیەکانی ناشیرینی بریتییە لە توانای نیشاندانی وەک ناشیرینی و نەک شتێکی تر.
جوانیناسی لە دەقێکی شیعریدا لە بەرکەوتنی ڕاستەوخۆدایە لەگەڵ سیستەمی چوارچێوەکان کە نەخشەی جوانیناسیی ئەم دەقە دادەمەزرێنن ئەم چوارچێوانە خاڵ و مەرج نین کە نوێنەرایەتی لێدوانێکی توند (مانیفێست) بکەن کە دەبێت پەیڕەوی لێبکرێت بۆ بەدەستهێنانی نەخشێکی جوانکاری، بەڵکو بەڵکو دۆخێکی هەمەچەشنی و نەرمی کە بەهۆی سەلیقەی داهێنەرەوە بەرهەم دەهێنرێت، فەزای فراوان ڕێگە بە گۆڕانکارییەکی زۆر دەدات و ئەم نەخشە جوانکارییە درێژکراوە و فراوانە، بەڵام تەواو جێگیرە ناوەڕۆکێک، دەتوانیت دەقێکی شیعریی کۆن و مۆدێرن بدۆزیتەوە کە پەیوەندییەکی جوانکاریی دیاریکراویان هەیە، کۆنتراستی و توانای سەرسوڕمان هەموویان پێکهاتەی نەخشێکی جوانکارین بۆ شیعرێک ئەم نەخشەیە لە دەقێکی شیعری مۆدێرندا بدۆزنەوە، چونکە جوانیناسی گریمانەی داهێنەری ڕاستەقینەیە، دوور لە هەر گۆڕاوێک.
ئەمە لە ئاستی ڕیتۆریکیدا دەبینینەوە بۆچوونەکانی عەبدولقاهیر ئەلجورجانی، ئیبن تەباتەبا، قەدەمە، حازم القورتاجانی و ئەوانی دیکە کە ئارەزووی لایەنی ڕیتۆریکییان هەبووە، دەتوانرێت لە زۆرێک لە دەقە شیعرییە مۆدێرنەکاندا بەکاربهێنرێت بۆ دەرهێنانی نەخشێکی جوانکاری لەوان پێموانییە ناکۆکی هەبێت کە شلۆقی، ڕووکەش، زیادەڕەوییەکی خام، تەقلیدی ڕقاوی و ستایلی خراپ هەموو ئەمانە و شتەکانی تر کاریگەری نەرێنی لەسەر جوانیناسیی دەقی شیعریی هەیە و لەوەش زیاتر دەڕۆم، وەک چۆن ئینکاری دەکات کوالیتی شیعر، بەجۆرێک کە ئەم نووسینانە ببنە هەر شتێکی تر جگە لە شیعر.
لە ناو جوانیناسیەکانی دەقی شیعریدا ئەوەیە کە بە چڕبوونەوە و قووڵی و دژایەتی و فرەچەشنی تایبەتمەندە کە پلەیەک لە سەرسوڕمان و کارلێککردن دروست دەکات و هەروەها بە فراوانی ماناسازی تایبەتمەندە و چەندین بژاردە دەدات بە وەرگر بۆ لێکدانەوە ، جا ئەم وەرگرە لە مێشکی خوڵقێنەردا بێت یان لە دەرەوەی تەرکیزی بەرژەوەندییەکەی بێت، و دەقی شیعریش لۆژیکێکی دیاریکراو دەگرێتەبەر، تەنانەت ئەگەر جیاوازیش بێت ئەم لۆژیکە جیاوازە لە لۆژیکی ژیان و ئینتێستیڤ، کەواتە هیچ شتێکی هەڵە نییە لەگەڵ ئەوەشدا، وەک چۆن دوورکەوتنەوە لە لۆژیک بە مانا تەقلیدییەکەی خۆی لە خۆیدا لۆژیکە، وەک چۆن عەقڵیەتی زیادەڕۆیی دەقی شیعری لە دۆخی ناڕوونیی سەرسوڕهێنەر دەباتە دەرەوە کە هاندەری بەکارهێنانی مێشکی وەرگر دەبێت بۆ ئەوەی ببێتە هاوبەش لە پرۆسەی داهێنەرانەدا لەگەڵ ئەوەی کە… دەق لێکدانەوەیەکی بەرفراوانی پێدەبەخشێت، بۆ جۆرێک لە پارچەپارچەبوون کە هیچی لێناکەوێتەوە، بۆیە گەیشتن بە سیستەمێکی جوانکاری قورس دەبێت.
هەروەها یەکێک لەو شتانەی کە بەشدارە لە داڕشتنی جوانیناسیی دەقی شیعریدا زمانی نووسینە- و مەبەستم ئەلفوبێی نووسین نییە- هەرکات زمان توانی جۆرێک لە تێکەڵاوبوون و دەوڵەمەندی دروست بکات، ئەمە دەبێتە جوانیناسی زیادکردن بۆ دەقەکە.ئافرێنەر ئەو کەسەیە کە دەتوانێت زمانی دەقەکە وەک وەرگرێک دیلت بکات بۆ ئەوەی لەگەڵیدا بتوێنەوە، دروستکەریش ئەو کەسەیە کە دەتوانێت وشەسازییەکەی بە باشی بەکاربهێنێت و مامەڵە لەگەڵ زماندا بکات وەک ئۆرگانیزمێک کە گەشە دەکات و گەشە دەکات بۆ ئەوەی زەبری ماناسازی بە پێکهاتە زمانەوانییەکان بدات کە زۆر لە مانای وشەسازیی تەسکیان زیاترە لەناو پرۆسەکەدا – و ئەمەش دژایەتی تیۆری هونەر نییە لە پێناو هونەردا، بەبێ گوێدانە ڕێککەوتن یان ناکۆکی لەگەڵیدا – ئایا وەرگر لە فۆکۆسی بەرژەوەندی دروستکەردایە یان لە دەرەوەی، چونکە لە بنەڕەتدا خولقێنەر وەرگرێکە، بەڵکو یەکەم وەرگری داهێنەرییەکەیە بۆیە ئێمە ڕووبەڕووی سیستەمێکی جوانکاری دەبینەوە ئەگەر بە باشی وەبەرهێنانی تێدا بکرێت، ئەوا دەقێکی شیعریی بە شێوازێکی جوانکارییەوە بەرهەم دەهێنێت جگە لەوەی کە بەهۆی شیعربوونیەوە پێی دراوە.