(شیعری –کچێک-ی سەلام عومەر بە نموونە)
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
(كچێك)
جیرانەکەمان کچێکی جوانی هەیە
لە خوێندن دەریان هێناوە
مۆبایلی نییەو
ناشتوانێ بێتە بەر دەرگا
بەڵام
کە بابی دەچێتە مزگەوت
لە حەوشە گۆرانی دەڵێ
تا
كوڕانی گەڕەك گوێیان لێبێت.
* * *
کە لەژێر دەرگاوە
ئاو دەپڕژێنێتە کۆڵان
دەزانم کچەکەیە.
* * *
هەر گوێی لە دەنگی من بێ
بانگی دایکی دەکا
وەک بڵێ منیش هەم.
* * *
دایکی پۆشاکی بۆ دەکڕێ
بۆیە کەسواری ئۆتۆمبێلەکەیان دەبن
دەڵێی دوانەن.
* * *
کوڕێکی گچکەم هەیە
کە تۆپەکەی دەکەوێتە ماڵیان
تا تێر ماچی نەکا نایداتەوە.
* * *
کە میوانی پیاویان دێ
ئەو دەرناکەوێ
بەڵام کە ڕۆیشتن
دەچێتە ژووری میوان
چونکە بۆنیان جێهێشتووە.
* * *
ئەو کچە حەزی زۆر لەخەوە
تا تێر خەیاڵ بێ.
* * *
خوازبێنی زۆری هەیە
لە بەختی ئەو
هیچیان نوێژ ناکەن.
* * *
هەمیشە تینوویە
بە ئاوی ماڵەوە تێر نابێ
حەزی
لە قومێک ئاوی دەرەوەیە.
* * *
پێشەكی:
)بێدەنگی، بەبێ قسەکردن دەتوانێت بوونی هەبێت؛ بەڵام قسەکردن، بەبێ بێدەنگی ناتوانێت بوونی هەبێت.(
شیعری "کچەکە"ی سەلام عومەر وێنەیەکی مرۆیی زیندووی ڕەگەزی مێ، لە فەزایەكی کۆمەڵایەتی داخراودا دەخاتە ڕوو؛ كچەی شیعر، لەگەڵ ئارەزووە سەرکوتکراوەکان و پێداویستییە دەروونییە دابیننەکراوەکانیدا بە بێدەنگی دەجەنگێ، بێدەنگییەك كە هاوشانی چەپێنراوەكانی دەروونە، ژیان ڕۆناك دەكاتەوە؛ لێرەوە کچە هەر تەنیا وێنەیەکی شیعریی سەلام عومەر نییە، بەڵكە وێنەی مرۆڤێکی نەرم و بزۆزی نێو كۆمەڵگای داخراوی كوردییە، لەڕێگای نواندنی ڕەفتار و ئاماژە و هێماکانی بێدەنگی مێینەوە، دەیەوێ بوونی خۆی بسەلمێنێ؛ نەک لەڕێگای تووندوتیژی ڕاستەوخۆی دەنگییەوە!. بۆیە لەم چوارچێوەیەدا شیعری كچەکە گۆڕانکارییەكی نەرمی ناوەکییە لە ژینگەیەکی کۆمەڵایەتی پڕ ژاوەژاوی کۆنەپەرستانەدا؛ ژینگەیەك کە دەرفەتی بڵاوبوونەوەی سرووشتی بە بۆنی مێینە ڕەوا نابینێ.
(1)
هەمیشە سنووردارکردنی ژیان، مایەی ستەم و ئازارە! ئەوەش لە وێنە شیعرییەكانەوە ڕوون دەبێتەوە کە شاعیر لە فەزای ستەمەوە سنووری ئازاری دەروونی دەكێشێ، بۆ نموونە: مۆبایلی نییە و ناتوانی هەتا بەردەرگای ماڵەکەشیان بە ئازادی هەنگاو بنێ... بەڵام پێشاندانی ستەم هەر تەنیا دەلالەت لە وردەکارییەكانی ئازاری ڕۆژانە ناكات، بەڵكە لەلایەك نەبوونی دادپەروەری کۆمەڵایەتییە و لەلایەكی دیكە بەردی بناغەی تێكچوونی دەروونییە!
دواجار ئەو دنیابینییەی (ستەمی كۆمەڵایەتی) و (ئازاردانی دەروونی) لێدەكەوێتەوە، بە گومانەوە تەماشای پەیوەندی نێر و مێ دەكات؛ وەك چۆن کارلێکی كلتووری خۆماڵی لەگەڵ جیهانی دەرەوەی جیاواز دەخاتە كێشەوە.
(2)
شوێنی داخراو (ماڵ) لە شیعرەکەدا، لە شوێنی نیشتەجێبوون و حەوانەوە هەڵگەڕاوەتەوە؛ ماڵ لە شیعرەكەدا کۆت و بەندێکە ڕێگری لە دەركەوتن و پێگەیشتنی کەسایەتی دەکات؛ بۆیە كاراكتەری سەرەكی لە ماڵی داخراودا هەموو ستەم و ئازارەكان بە گۆرانی گوتن دەڕەوێنێتەوە! (گۆرانی گوتن) وەک ڕێكاری بەرگری دەروونی و جۆرێک لە بەرخۆدان بە ئەڵتەرناتیڤی (داخران) دەكەوێتەوە!
بەمجۆرە لە غیابی دەسەڵاتی (باوک) لەنێو ماڵی داخراودا، بەشێک لە خودی سەرکوتکراوی مێینە لە حەوشەی كراوەی ماڵدا (لەڕێگای گۆرانی گوتنەوە) هەناسە ساردەكانی خۆی بە گەنجانی گەڕەک دەگەیەنێت، ئەو وێنەیە تەواوی جیهانی مێینەی كپكراوی كوردی دەخاتە بەر فۆکس.
(3)
ئەگەرچی دەنگ (گۆرانی گوتن) ناتوانێت كچە دەرباز بکات؛ بەڵام دەرچەیەک بۆ فشارە دەروونییە ناوەکییەکانی دەكاتەوە؛ دەنگ، گۆرانی گوتن لەبری (كچە) هەناسە دەدات؛ واتە ئەگەرچی كچە هیچ جوولەیەکی دەرەكی نییە، بەڵام بێ جوولەیی ئەو (گۆرانی)یەکە بە شێوەیەکی دیار لەبری شیعر نووسراوەتەوە؛ بەو مانایەش دەربڕینی (ناوەكی/ بێدەنگی) لەبەرانبەر سەرکوت و بێبەشکردندا، دەبێتە ئامرازێک بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی (دەرەكی/ دەنگ).
لەڕێگای گۆرانی گوتنەوە دانپێدانان و ئامادەبوونی كپكراوی مێینەیی خۆی لە شیعرەكەدا دەسەلمێنێ؛ بە جۆرێكی دیكە گۆرانی گوتن هونەری ڕاگرتنی هاوسەنگی بێدەنگییە، وەک ئەوە وایە بڵێت: "بێدەنگی- هەناسەیە، بوونی كپكراوی منی مێینەیە" ئەگەرچی ئەو هەناسەیە، ئەو بوونە، ئەو دیمەنە، ئەو جەستەیە، پێویستی بە دانپیانانی ڕەگەزی ئەویدیكەی نێر هەیە؛ ئەگەرچی (مێینە)ی نێو شیعرەكە، لە پەیوەندی و کارلێکی کۆمەڵایەتی بێبەشە... بەڵام هەمیشە لە گەڕان بەدوای شایەتحاڵێکدایە، بۆ پشتیوانیكردنی سۆزدارییەكانی...
"کێ دەیبینێت؟" تەنانەت دایک، دراوسێ، مێوان، یان کەسێکی نامۆ... کێ دەیبینێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە شیعرە! شیعریش هەمیشە خۆی لە ڕەزامەندی ناوەكی و دەرەكی و دووپاتكردنەوەیەكی بەردەوام و پرسیاری بەردەوام و خوێندنەوەی بەردەوامی خوێنەردا هەڵدەگرێتەوە. دەتوانم بڵێم پرسی ئەو شیعرە لە چیرۆکێکی ئاسایی تێپەڕدا قەتیس نابێت، بەڵكە ململانێیەکی وجودییە لەنێوان ڕەگەزی مێ و جیهانێک کە قبووڵی ناكات.
(4)
لەو شیعرەدا جەستەی کچ شوورەییە و نابێ سڵاو لە میوانە نێرەکان وەرگرێتەوە! بەڵام دوای ڕۆیشتنیان دەچێتە ژوورەکانەوە بۆ ئەوەی بۆنەکەیان كە ماوەتەوە، وەك جیاوازی بنرخێنێ؛ كەواتە ئەویدیكەی جیاواز هەر تەنها پەیوەندی بە بینینەوە نییە؛ لەنێوان (هەستی بینین) و (هەستی بۆنكردن) خەیاڵكردن قووڵترین تێڕوانینی دەروونی درووست دەكات؛ بەمجۆرە بۆنی ئەویدیكەی جیاواز لەڕێگای خەیاڵەوە، بۆ بینین دەگۆڕێت، بە دیوەكەی دیكەش هەستی بینین و هەستی بۆنكردن چەشنی گۆڕانی گوتن لە ئارەزوودا ئاوێتەی یەكتر دەبن و بەشداری پەیوەندییە سۆزدارییە خەونئامێزەكان دەكەن.
لێرەوە شاعیر (هەستی بۆنكردن، هەستی بینین و ئارەزووی گۆرانی گوتن) بۆ هەناسەدانێكی ڕەمزی و ئەڵتەرناتیڤی ئازادی دەگۆڕێت، بەمەش ئەو بێدەنگییە ستەملێكراوە لەڕێگای ئەو خەونەوە ئاشکرا دەکات کە کارلێککردنی لەگەڵ بۆن و ئاواز و بینینی وەهمیدا هەیە.
كەواتە هەناسەی ئەوی مێینە تێكەڵ بە: بۆنەکەی، ئاوازەكەی، وێنەكەی...دەبێ؛ ئەوەش قەرەبووکردنەوەیەکی دەروونییە بۆ ناخێكی پڕ لە ئازار و ستەملێكراوی كچە، کە ناتوانێ لە ئاڵوگۆڕییەكی ڕاستەقینەی سرووشتی بەدەستیان بهێنێ؟! ناتوانێ دەست لە ئەویدیكەی جیاواز بدات، تەنها مامەڵە لەگەڵ زڕەوێنەکاندا دەكات.
(5)
لە شیعرەكەدا خەوتن و خەونبینین وەک ئامرازێک بۆ دەربازبوون گرنگی دەروونی وەردەگرێ، کە شاعیر دەڵێت: كچەكە ئەوەندە حەزی لە خەوتنە، كە چاو بكاتەوە خەیاڵ بێتە واقیع؛ لێرەدا خەوتن پشوودان نییە، بەڵكە دەربازبوونە لە واقیعێک کە هیچ پێشکەش خەیاڵی برسی ناکات. بۆ قسەكردن لە (خەوتن) و (خەیاڵ) دەتوانین بەو شێوەیە ڕاڤەی بكەینەوە: خەوتن کشانەوەیە لە ژیانی سەپێنراو و گواستنەوە بۆ جیهانێکی فراوانتر كە جیهانی خەیاڵە. لێرەوە خەوتن و خەیاڵ ئەڵتەرناتیڤی ئازادییە...
بەڵام ئایا خەوتن و خەیاڵ چارەسەری برسێتی ناخ دەكات، یان کێشە دەروونییەکان قووڵتر دەكاتەوە؟! ژیانی ڕاستەقینە لەناو خەون و خەیاڵدا نییە، لە واقعیدایە... خەوتن و خەیاڵ ئاوێکە تینوێتی ناشكێنێ، وەك چۆن ئاوی ماڵ تینوێتی دەروون ناشكێنێ؛ بۆنی ماڵ وەك بۆنی دەرەوە دڵ ناكاتەوە؛ گۆرانی گوتن لە حەوشەدا ئاگری جەستە ناکوژێنێتەوە...
هەمیشە حەزی نرخدانانی بۆ بۆنێكی جیاواز و ڕشتنی ئاو و گۆرانی گوتن نابڕێتەوە؛ بەڵام پێویستی بە فەراهەمكردنی بزاڤێكی كراوەی نەرم و سەربەخۆی مێینە هەیە. بەختی كچەی شیعر، چیتر ناتوانێت بەو شتە سەپێنراوانە ڕازی بێت کە دەوروبەرەکەی بڕوای پێدەكەن. ئەو پێویستی بە "جیاوازی"یە، پێویستی بە ئازادییە، پێویستی بە هەڵبژاردنێكی سەربەخۆ و سەرفرازانە هەیە؛ ئارەزووی ژیانێک دەكات، ژیانێک كە لە شوێنێكی ترە، یەکێکی ترە، نە دیواربەند کراوە و نە قەدەغە، نە بە زۆری سەپێنراوە...
(6)
ئەو شیعرە قووڵایی نەریتی كۆمەڵایەتی و وێنەیەکی دەروونی سەرنجڕاکێشی کچێک دەكێشێ، كە حەز و ئیرادەی سەرکوتکراوە، لە دانپێدانانی مێینەیی بێبەشكراوە، لە تێپەڕین بە قۆناغی سۆزداری و ئازادی هەڵبڕاوە؛ بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا بە نەرمی لە یارییە جیاوازەكانی ژیاندا بەشدارە (تا تێر ماچی نەکا) ناكشێتەوە؛ لە هەموو ئەو ماچانەشدا پێمان دەڵێت: لە کۆمەڵگای داخراودا، مێینە دەنگێکە خۆی دەخواتەوە، مرۆڤێكی شەرمنە فەزای ماڵی كوردی دان بە بوونیدا نانێت... بەڵام ئەو بە نەرمی هەدادانی نییە!
پاشەكی:
(زمان، جیهانی بێدەنگی لە پشتەوەیە و جیهانی ڕاستیشی لە دەستیدایە.)
شاعیر توانیوویەتی جیهانی ناوەوەی كۆمەڵگای كوردی بە گوتارێكی ناڕاستەوخۆ لەڕێگای وردەکاری شیعرییەوە بگوازێتەوە، جێكەوتە و پەیوەندییە نهێنییەكانی بكێشێ؛ هەموو ئەو فەزا داخراو و كۆنەخوازانە ئاشکرا بکات، كە بووەتە هێمای پیرۆزیی و هۆكاری سەرەكی تێكچوونی دەروونی و گۆشەگیری و بنبەستبوونی كلتووری...
ئەو شیعرە تەنیا وەسفێکی کۆمەڵایەتی نییە، بەڵكە گۆرانی گوتنی کچێکە ژیان دەخوێنێتەوە و بۆن بە ژیانەوە دەكات، دەست لە وێنەكانی ژیان دەدات؛ ئەگەرچی كۆمەڵگا بوونی بە هەند نازانێ و کەس نایبینێت! ئەو شیعرە بانگەوازێک نییە بۆ تێپەڕاندنی واقیعی كۆمەڵگای كوردی، هێندەی پەردە هەڵدانەوەیە لەسەر نەریتێكی داخراو، ترسە لە دووبارە بەرهەمهێنانەوەی نەریتە پیرۆزەكان... نیشاندانی سەرەتایەکی نەرم و كراوەیە، لە كۆمەڵگایەكدا کە ئەرزش بۆ ئەویدیكەی جیاواز و پێكەوە ژیان دانانێت.
23/11/2025
سەرچاوەی شیعرەكە: دیوانی هێلانەیەك لە پەشمەك، سەلام عومەر.
ئەو دوو ڕستەیەی خوارەوە لە كتێبی: عالم الصمت- ماكس بیكارد، ترجمە: قحگان جاسم، دار التنویر للگباعە والنشر- لبنان بیروت گ 1 2018.
- بێدەنگی بەبێ قسەکردن دەتوانێت بوونی هەبێت، بەڵام قسەکردن بەبێ بێدەنگی ناتوانێت بوونی هەبێت.
- زمان جیهانی بێدەنگی لە پشتەوەیە و جیهانی ڕاستیشی لە دەستیدایە.