سەدیق سەعید ڕواندزی
مردن یەكێكە لەو ڕووداوانەی ئەزموون ناكرێت. دەسپێكی مردن، كۆتایی ژیانە، بۆیە دواجار ژیان و مردن، پەیوەندییەكی دیالیكتیكی و واتایان بە یەكترییەوە هەیە و یەكێكیان ئەویتریان تەواو دەكات. بێگومان پرسی مەرگ و ژیانیش، هەمیشە ئەو پرسە فەلسەفییە بوونە، كە وەك تێمایەكی شیعریی و جێی گومان و پرسیار لە جیهانبینی شیعری شاعیران ڕەنگیداوەتەوە. هەڵبەتە شتێك كە ئەزموون نەكرێت و نەبینرێت، وەسف ناكرێت ، گەرچی لە بەردەم خەیاڵی شیعردا، سنوورێك نییە و شیعری خۆی لادانە لە ڕووی زمان و واقیعەوە، بەڵام لە پرسی ژیانی دوای مردن و ڕووداوەكانی دوای مردن، سنوورێك لە بەردەم شیعر هەیە. ئەم سنوورە، هەر تەنها تابۆیەكی دینی نییە، بەوەی نابێت وەسفی ژیانی مردووەكان لە دواییدا بكرێت، چونكە كەس نازانێت چۆن ژیانێكە، بەڵكو پەیوەندی بەو ئەزموون نەكردنەوە هەیە كە باسمان كرد. هەرچەندە ژیانی دوایی بە سەر بەهەشت و دۆزەخ، وەك پاداشتێك بۆ بڕواداران و لادەران دیاریكراوە. خوداش لە قوڕئانی پیرۆزدا، لە چەندین شوێن وەسفی بە هەشت دەكات، بەڵام هەموو ئەمانە، ناتوانرێت وێنا بكرێت و ئەزموون بكرێت، چونكە لە بنەڕەتدا پەیوەندییان بە ژیانی سەر زەوییەوە نییە. كەواتا لە بەردەم ژیانی مردووەكاندا، وێنەیەك نییە بەرجەستەی ژیانی ئەوان بكات و پیشانی ئێمەی زیندووی بدات، كە ئەوان چۆن ژیانێك دەژین؟ لە شیعری (مردووەكان جوانتر دەژین) ی (زانا خەلیل) دا، شاعیر بە ئاگایەكی قووڵی شیعرییەوە، دركی بەوە كردووە كە مردن وەك ڕووداو ئەزموون ناكرێت، كەواتا پرسیار ئەوەیە، ئێمە چۆن دەزانین ئەوان جوانتر دەژین، لە كاتێكدا بە واقیعی بەر ژیانی ئەوان ناكەوین؟ لێرەدا شاعیر ژیانی زیندووەكان هەڵدەگێڕێتەوە و دەیكاتە ئەو وێنەیەی كە ژیانی مردووەكانی تێدا پیشان بدات. لە ڕاستیدا، ئەو ژیانەش ژیانە ڕاستەقینەكەی دوای مردن نییە، بەڵكو شاعیر ژیانی بێ مانا و شێواوی ئێمە دەكاتە نموونەیەكی هەڵگێڕاوەی ناشیرین، بۆ ژیانی مردووەكان و دواجار بە هەموومان دەڵێت مردووەكان جوانتر دەژین، كە هیچ گومانی تێدا نییە ئەو دەربڕینەی شاعیر، ئەقڵانی و لۆژیكییە و مردووەكان لە ئێمەی بە ناو زیندوو جوانتر دەژین، چونكە لە سەردەمێكدا كە ئاڵۆزییەكی زۆر ژیانی مرۆڤەكانی گرتۆتەوە و بەها مرۆییەكان لە ژێر هەڕشەی سڕینەوە ونەمان دان، لە سەردەمێكدا كە پێگە و بوونی مرۆڤ لای زۆربەمان لە هەندێك دەسكەوتی ماددی و ژیانی دەبینینەوە ودەیكەینە پێوەرێك بۆ ڕوانینمان بۆ ئەوی دی مرۆڤ، ئەوا لە هەموو كات زیاتر پێویستیمان بە هونەری مرۆڤبوونە، وەك باڵاترین پلەی گەشەی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی. ئێمە ڕۆژانە بەر مرڤ دەكەوین، بەڵام زۆرینەیان هەڵگری ئەو بەها مرۆییانە نین كە دەبنە شوناسێك بۆ مرۆڤبوون، چونكە بوون بە مرۆڤ هەر ئەوە نییە ئاوەزمان هەبێت و بەو خەسڵەتە لە بوونەوەرەكانی تر جیابكرێینەوە، بەڵكو چەند وەك مرۆڤ هەڵسوكەوت دەكەین و پێوەرەكانی مرۆڤبوونمان لە ژیاندا پەیڕە و دەكەین، ئەوە گرنگە. مرۆڤبوون، شوناسیكی گەورەتر و بە بەهاترە لە هەڵگری ناوی مرۆڤ بە تەنها. مرۆڤبوون، شوناسێك نییە بە تەنها، تاكو بدرێتە پاڵ هەمووان، بەڵكو كۆمەڵێك بەهای بەرزی كۆمەڵایەتی و كەسی و مرۆییە. سەرەتاییترین و بنەڕەتیترین سیماش بۆ مرۆڤبوون ئەو ڕەهەندە مرۆییەیە كە دەبێ مرۆڤ هەیبێت! مرۆڤبوون هەموو ئەو ئاكار و تێگەیشتنە مرۆییانەیە، كە پێوەرێكن بۆ مرۆڤبوونمان وەك سەرمایەكی گەورەی ژیان، كە خودا خۆی لە بارەی مرۆڤەوە دەفەرمووێت:( وقد كرمنا بنی ادم) واتە ڕێزمان لە مرۆڤ ناوە، ئەمەش پێگە و گەورەیی مرۆڤ لای پەروەردیگار دەردەخات، كە هەمیشە وەك مرۆڤ بژیت و ڕەفتار بكات، كە بەلایەنی كەمەوە لە ئێستای كۆمەڵگەی ئێمەدا، ئەو شوناسە شێواوە و ئێمە تەنها لە ڕواڵەتدا وەك مرۆڤ دەژین و جەوهەرەكەمان، دوورە لە دنیای مرۆڤ، ئەمەش زادەی ئەو هەڵومەرجە ژیاریی و كۆمەڵایەتییەیە، كە تیایدا دەژین. لێرەوەش كاتێ شاعیرێك باس لەوە دەكات مردووەكان جوانتر دەژین، بێگومان ڕەنگدانەوەی ئەو هەموو ناشیرینیەیە كە لە ژیانی ئێمەی زیندوودا هەیە و شاعیر ژیانی ئێمە دەخاتە بەر فۆكس و ئیدی ڕەخنەی ئەوە لە هەموومان دەگرێت، كە دەبێ شەرم دامانبگرێت بەو ژیانەی تیایدا دەژین، چونكە هیچ خەسڵەتێكی ژیانی تێدا نییە و ئەوە ئێوەن مردوون و مردووەكان لە ئێوە جوانتر دەژین، بۆیە شاعیر دەڵێت:_
مردووەكان پارێز ناكەن
تا خۆیان لە زەخت و سوكەری و سەڕەتان و جەڵتە بپارێزن
مردووەكان تێناكۆشن
تا قەڵای بەرزتر و كێڵگە و دەشت و شاخی زیاتریان هەبێت
مردووەكان بە نیازی جەنگ نین
تا زریپۆش و فڕۆكە و مووشەكی
بە هێزتر و مۆدێرنتر دروست بكەن
لێرەدا، دەگەڕێینەوە سەر قورئانی پیرۆز و دروستكردنی یەكەم مرۆڤ لەلایەن خوداوە بە ناوی ئادەم. بێگومان پەروەردیگار، دوای ئەوەی ئاسمانەكان و گەردوون و هەموو پێكهێنەرە سرووشتییەكانی دروست كرد، پێشتر فریشتەكانی لەوە ئاگادار كردەوە، كە ئەو مرۆڤێك دروست دەكات، فریشتەكانیش بە نەوازشەوە پێیان گوت ئەو ناخۆشی و بەڵا لە سەر زەوی بڵاو دەكاتەوە، خودا وەڵامی دانەوە كە ئەوەی من دەیزانم، ئێوە نایزانن، بۆیە داوای بەخشینیان كردوو گوتیان دوا فەرمان و دەسەڵات و بڕیار هەر بۆ پەروەردیگارمانە ، ئینجا ئادەمی وەك یەكەم مرۆڤ لە قوڕ خوڵقاند. دوای ئەوە، داوای لە هەموو فریشتەكان كرد، كە كڕنۆش بۆ مرۆڤێك بەرن كە خۆی دروستی كردووە، گەرچی فریشتەكان دوو دڵ بوون و بڕوایان وابوو مرۆڤ لە سەر زەوی خراپە بڵاودەكاتەوە، بەڵام هیچ كامیان سەرپێچیان لەو فەرمانەی خودا نەكرد، جگە لە ئبیلیس كە تا ئەو كات، یەكێك بوو لە دیارترین و پایەدارترین فریشتەكان لای خودای گەورە. دوای ئەوەی ئیبلیس ڕەتی كردەوە كڕنۆش بۆ ئادەم بەرێت و پاساوی ئەوە بوو كە ئەو لە قوڕ دروستكراوە و خۆشی لە ئاگر، ئیدی خودای گەورە بە نەفرەتی كرد. شەیتان دوای ئەوە داوای كرد ڕێگە بدرێت شەڕی مرۆڤەكان بكات و فریویان بدات و بەرە و كاری خراپ و شەیتانییانە ئاراستەیان بكات، خودا داواكەی وەرگرت و پێی گوت ڕێگای ڕاست و چەوت پیشانی بەندەكانم دەدەم كێ كاری باشە بكات، پاداشتی بەهەشتی هەیە و كێش كاری خراپ، دۆزەخ چاوەڕێیەتی. گەرچی شەیتان دەیویست تا ئەبەد فریوی مرۆڤەكان بدات، بەڵام خودا پێی گوت تا ئەو كاتەی ئێمە ڕێگەت پێ دەدەین. دوای خەڵقكردنی ئادەم، بەهەشت بووە شوێنی ژیانی و لە نێوان بەهەشتێكی جوان و پڕ لە گوڵ و گوڵزار دەژیا، بۆ ئەوەی هەست بە تەنیایی نەكات، پاشان حەواش وەك یەكەم ئافرەت دروست بوو، بووە هاودەمێكی ئادەم و لە تەنیایی ڕزگاری كرد. خودا فەرمانی بە ئادەم و حەوا كرد، چی دەكەن و دەخۆن، هەموو شتێك لێرەدا موڵكی ئێوەیە و لە بەرەكەی دەخۆن، تەنها دارێك نەبێت كە نابێ بەرەكەی بخۆن و بە هیچ شێوەیەك نزیكی ببنەوە. شەیتان كە داوای كردبوو ڕێگە بدرێت مرۆڤەكان هەڵخەڵەتێنێت، یەكەم شەڕی چاكە و خراپەی خۆی دەست پێ كرد و توانی زەفەر بە حەوا بەرێت و هەستێكی لادروست بكات، كە ئادەم ناچار بكات بەری ئەو دارە بخۆن. سەرەنجام ئادەم كە پێشتر فەرمانی خودای پێ كرابوو، یەكەم مرۆڤ و هاوكات یەكەم پەیامبەریش بوو، لە بەری دارەكەی خواردوو و بڕیار و بەڵێنەكەی شكاند. حەوا توانی وا لە ئادەم بكات لە فەرمانی خوای گەورە دەرچێت، بەمەش شەیتان لە یەكەم ململانێی و ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ مرۆڤ و پەلكێشكردنی بەرە و كاری هەڵە، سەركەوتوو بوو! ئیدی لێرەوە مرۆڤ كەوتە نێوان هێزی چاكە و خراپە و زەمینیش بووە شوێنی ئەزموونكردنی ژیانی ئادەم و مرۆڤەكان و پاشانیش قابیل، هابیلی برای دەكوژێت، بەمەش ژیانی سەر زەوی، دەبێتە ژیانێكی دیكەی جیاواز بۆ مرۆڤ. ژیانێك پڕ لە ناخۆشی و ململانێ و تاوان و كوشتن و خوێن! ژیانێك كە مرۆڤ هیچ كاتێك نەیتوانیوە لە بەرانبەریدا سەركەوتووبێت لە بری ژیانی كاتی دنیا ژیانی كۆتایی بەرێتەوە. مێژووی مرۆڤایەتی، ئەوەندەی مێژووی خوێن و شەڕ و وێرانكارییە، ئەوەندە مێژووی داهێنان و جوانی نییە، هەموو ئەو تاوان و خوێن ڕشتنانەی هەر لە دوای ئادەمەوە، لە ژیانی سەرزەمینی ئێمەی زیندوو ڕوودەدەن، مرۆڤەكان دەیكەن ! لە كاتێكدا ئاوەزیان هەیە و خودا لە پێشدا ڕێگەی چاك و خراپیشی پیشان داون، بەڵام مرۆڤەكان لە هیچ كات و سەردەمێكدا، دەست لە تاوان هەڵناگرن، چونكە ناتوانن سەركەوتووبن لە شەڕی نێوان ئەقڵ و نا ئەقڵدا . بۆیە بەردەوام بە ڕەفتار و كردەوەكانیان، ئەوەندەی تر ژیان تەڵختر و بێ ماناتر و ناشیرنتر دەكەن. كاتێ حەزرەتی سولێمان و لەشكرەكەی بە شوێنێكدا دەڕۆن، مێروولەكان ترسی ئەوەیان هەیە پیاوەكانی سلێمان پانیان كەنەوە، بۆیە سەردەستەی مێروولەكان بە هەڵەداوان بە مێروولەكانی دەڵێت، خێرا بچنەوە نێو ماڵەكانتان، دەنا دەكەونە ژێر پێی ئەمانەوە! حەزرەتی سولێمان (سەلامی خوای لێ بێت) چونكە زمانی هەموو گیانەوەرانی دەزانی، كاتێ گوێی لەو قسەیە بوو، فەرمانی بە لەشكرەكەی كرد، مێروولەكان بپارێزن. بەمەش لە سەردەمی پەیامبەرانیشدا، تەنانەت بوونەوەرەكانی دیكەش ترسیان لە مرۆڤ و كردەوەكانی هەبووە، چونكە مرۆڤ هەمیشە سەرچاوەی ئاشووبە لە سەر زەوی ! لێرەوەش شاعیر نماییندەی ژیانی ئێمە وەك مرۆڤ لە سەر زەوی، هەڵدەگێڕێتەوە و بە شێوەیەكی دیكە دەیكاتە ژیانی مردووەكان، چونكە وەك وتمان ژیانی دوای مردن ئەزموون نەكراوە، بۆیە شاعیر هەموو ئەو خەسڵەتە كۆمەڵایەتییانەی بونیادی كەسیەتی ئێمە لە ژیانی شێواو و ئاڵۆزی دنیا، بە تایبەتیش لە سەردەمی ئێستادا پێكدەهێنن، پێچەوانە دەكاتەوە و هەموو ئەو كردەوانەی ئێمەی زیندوو ئەنجامیان دەدەین، بڕوای وایە مردووەكان نایانكەن، بۆیە ژیانی ئەوان لە هی ئێمە جوانترە و ئەوانیش مرۆڤانەتر دەژین، چونكە بیر لە ژیانی ڕووكەشگەرایی دنیا ناكەنەوە. بیر لە پێكەوە نانی سەرمایە، باڵەخانەی بەرز و خۆپارێزی لە نەخۆشییەكان ناكەنەوە. هاوكات مردووەكان جوانتر دەژین، چونكە وەك ئێمەی زیندوو، هەزار ڕوویان نییە، فریودەر و هەڵخەڵەتێنەر نین، بێ هەست و سۆز و میهرەبانی نین، ئەتۆم و بۆمبا و فڕۆكە دروست ناكەن، زاوزێ ناكەن، بۆ ئەوەی چەندین نەوەی دیكە، فڕێ بدەنە نێو ژیان، وەك ئەوەی شاعیر دەیڵێت :_
مردووەكان زەواج ناكەن و
منداڵ نانێنەوە
تا كارەساتێكی دیكە بۆ بەشەریەت بنێنەوە
دووانەی تاوان و ناشیرینی لە ژیانی مرۆڤەكانی سەر زەویدا، هەتا مرۆڤ هەبێت دەمێنن، چونكە مرۆڤەكان كە خۆیان سەرچاوەی هەموو كارەسات و نەهامەتییەكانی نێو ژیانن، تەنانەت نەوەكانیشیان بە هەمان ڕێچكە دا ئەڕۆن و هەمان كردەوە و ڕەفتاری ئەوان، هەزار بارە دەكەنەوە بێ ئەوەی ئەزموون لە ژیانی ئەوانیتری پێش خۆیان وەربگرن. بە بڕوای ڕۆسۆ، مرۆڤ بە ئازادی لە دایك دەبێت، بەڵام بە ژێر دەستەیی دەمرێت. هاوكات مرۆڤ كە لە دایك ئەبێت، وەك پەڕەیەكی سپی وایە ، ئیدی ژیان ئەم پەڕە سپیەیە بە هەزارەها كردەوە و ڕەفتاری ناشیرین و نا ئەقڵانی پڕ دەكاتەوە و مرۆڤ بەرە و تاوان و كردەی نامرۆییانە دەبات، ئەمەش بەشێكە لە ڕێڕەوی ژیانی مرۆڤەكان كە چەند درێژ بێتەوە، ئەوەندە زیاتر وێنەی تەڵختر بە خۆوە دەگرێت و مرۆڤەكان بەرە و كردەوەی ناشیرنتر دەچن ، تا ئەو ئاستەی هەرچی بەهاو خەسڵەتی مرۆییانە هەیە، دەیدۆڕێنن و كەچی خۆشیان بە براوە دەزانن، چونكە لە بنەڕەتدا ئەوان وەك مرۆڤ دەژین، نەك مرۆڤانە بژین. بۆیە شاعیر وێنەی تەڵختر دەداتە پاڵ مرۆڤەكان و ئەمجارەیان بە زمانێكی توندتر و برینداركەرتر وەسفیان دەكات و دەڵێت:_
مردووەكان وەرزش ناكەن تا زیاتر بژین
نا حەپێنن تا ناوبانگ دەركەن
دزی ناكەن ، درۆ ناكەن ، گەوادی ناكەن
مردووەكان ئاسمانن ئاسمانی ساف
هەڵبەتە، لە هاوكێشەی مەرگ و ژیاندا، هەمیشە هاوكێشەكە بەلای ژیاندا ئەكەوێت، گەر ئەمە بەشێكی پەیوەندی بەو ترسەوە هەبێت، كە مرۆڤەكان لە مردن هەیانە، ئەوا بەشێكی دیكەی پەیوەندی بەو ڕاهاتنەوە هەیە، كە مرۆڤ ئەزموونی دەكات. مرۆڤ بوونەوەرێكە، بە ئاسانی لە شتەكان ڕادێت، حەربا ئاسا خۆی دەگونجێنێت و ماسكەكانی دەگۆڕێت، هزرێكی گەورە و شاراوەی لە خۆ فریودان و هەڵخەڵەتاندن هەیە، ساختەكارانە بڕوا لای خۆی دروست دەكات. بێگومان دواجار ئەم ڕاهاتن و دەستەمۆیەیە وا لە زیندووەكان دەكات چەند ژیانیان ناشیرنتر بێت، ئەوان هەوڵی مانەوەی زیاتر و ئەزموونكردنی بێ مانایانەی ژیان زۆرتر بدەن، هەربۆیە دزی و درۆ و گەوادییان بە لایەوە ئاسایی دەبێت و لە نێو ئەو ژیانە ڕووكەشگەرایە كە ئەقڵ تیادا ونە، كەیل دەبن و چێژ لەو ژیانە بێ مانا و قێزەوەنەی خۆیان وەردەگرن و هەوڵی زیاتر مانەوە لە نێوی ئەدەن. ئەوان گەرچی هیچ جوانییەك و بەهایەك، كە مانایەك بە ژیانیان بدات، لایان نەماوەتەوە، كەچی هێشتا شەڕی مانەوە لە ژیان دەكەن و وەرزش دەكەن و پارێز دەكەن، لە كاتێكدا هێندە بێ ئاگاو گەمژەن، نازانن ئەوان دەمێكە لە ڕووی ڕوحییەوە مردوون و تەنێ لە ڕووی فیزیكییەوە، بەو ژیانە گرێدراون، بەمەش هیچ جیاوازیان لەگەڵ بوونەوەرەكانی دیكە نییە. مرۆڤەكان، گەر بە درۆ و هەڵخەڵەتاویش بێت، دەیانەوێت ئەو بڕوایە لای خۆیان دروست بكەن كە ئەوان دەژین و ئیدی كێشەیەكیان نییە و ژیانیان لەو پەڕی جوانییە، كە لە ڕاستیدا ئەوا جۆرێكە لە فریودان و خۆلادان لە ماهیەتی ڕاستەقینەی ژیان كە هەیە، وەك ئەوەی لەو سەردەمەی ئێستاماندا دەیبینین. كاتێكیش مرۆڤ، بە درۆ و هەڵخەڵەتاندن و فریودانی خود، ئەو بڕوایەی لا دروست بوو، ئیدی وێنەی ژیانی لا وەك ئەوەی هەیە دەر ناكەوێت، بەڵكو وێنە ساختەكە، دەبێتە شوێنگرەوەی وێنە ڕاستەقینەكە، بۆیە گەر درۆ و دوو ڕووش بن، یاخود هەڵگڕی هیچ ئاكارێكی كۆمەڵایەتی و مرۆییانەش نەبن، ئەوان هەر چێژ لەو ژیانەیان وەردەگرن، چونكە ئەوان لە بنەڕەتدا لە نێو وێنە ساختەكەی ژیاندانە نەك وێنە ڕاستەقینەكە. دواجار دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم، كە دەقی مردووەكان جوانتر دەژین، یەكێكە لەجوانترین ئەو دەقە شیعرییانەی هەڵوەستە بە خوێنەر دەكات و پرسیاری لا دروست دەكات. من شیعر زۆر دەخوێنمەوە، بەڵام كەم شیعر وەك خوێنەرێك سەرنجم ڕادەكێشن. ئەم دەقە سادەیە، بەڵام بێ مانا نییە وەك ئەوەی لە شیعری زۆربەی شاعیرانی دوای ڕاپەڕین دەبینرێت، زمانێكی ساكاری هەیە، بەڵام هەڵگڕی گوتارێكی شیعریی و فەلسەفییە. شاعیر ئێمەی زیندوو دەخاتە بەردەم ئەو پرسیارەی كە ئێمە چۆن ژیانێك دەژین؟ تەریقمان دەكاتەوە كە مردووەكان جوانتر لە ئێمە دەژین، كە هیچ گومانم نییە ئەو پرسیارە لە هەر مرۆڤێكی كورد بكەیت، وەڵامەكەی هەمان ئەو وەڵامەی شاعیر دەبێت، كەچی هێشتا ئێمە دەمانەوێت لە نێو ئەو هەموو ناشیرینییە بژین و چێژ لەو ژیانە بێ مانا و نامرۆییە وەربگرین، لە كاتێكدا ئەوەی ئێمەین مردووین و مردووەكانیش زیندوون.
*سەرنج: مردووەكان جوانتر دەژین، شیعرێكی (زانا خەلیل)ە، لە هەفتەنامەی زاری كرمانجی، مانگی شەشی 2025 بڵاوكراوەتەوە.*
*ئەم بابەتە لە هزرو ونەری ڕۆژنامەی خەبات بڵاوكراوەتەوە.