حەمەسەعید حەسەن
بەگەڕخستنی ڕق لە نووسیندا، لەوەیشدا ڕەنگ دەداتەوە، بەرهەمی نووسەرانی کۆچکردوو بەرز بنرخێنین و ئاوڕێکی دادپەروەرانە لە بەرهەمی نووسەرانی زیندوو نەدەینەوە. هەندێک جار لە دڵی خۆمدا دەڵێم: (ناهەقی ئەو نووسەرانە ناگرم کە ڕقیان لێمە، ئاخر پێیان وایە، تیشکی خۆری گەشی نووسینی من، لێ ناگەڕێت کەس چاوی لە جریوەی کزی ئەستێرەی نووسینی ئەوان بێت.) هەقە ددان بەو ڕاستییەدا بنێین کە نووسەری زیندوو هەیە، هاوتەمەنی ئێمەیە و لە ئێمەیش بەهرەمەندترە، ئەوە دووڕوویییە، تا زیندووە ڕێز لە توانای نووسەرێکی گەورە نەگرین و کە چرای ژیانی کوژایەوە، کڕنووش بۆ گڵکۆکەی ببەین.
ڕەنگە بتوانین توانای نووسەرێکی ناودار بخەینە ژێر پرسیارەوە، بەڵام ناتوانین کۆشکی شکۆمەندیی خۆمان، لەسەر کەلاوەی ئەوانی دیکە ڕۆ بنێین. ناچێتە عەقلەوە، نووسەرێکی گەورە بین و ویژدانێکی ناساغ و تێکشکاومان هەبێت، یان هەر ویژدانمان نەبێت. یان هەین، یان نا، کە هەبووین وەک چۆن خودی خۆمان دەناسین، ددان بە هەبوونی ئەوانی تریشدا دەنێین و بە چاوێکی نزمەوە، سەرنجی بەهرەی بەرزیان نادەین. ڕەنگە تۆڵەسەندنەوە لە چرکەساتی یەکەمیدا چێژبەخش بێت، بەڵام دواتر خەفەتهێنە و هەست بە ئازاری ویژدان دەکەین.
ئەگەر هەر بە باڵای پاشادا هەڵبڵێین، ئیدی پاشای وڵات بێت، یان هی دونیای شیعر، ئازادیی خۆمان لە دەست دەدەین و لە بازنەیەکدا گیر دەخۆین. (تەنانەت تۆیش ئەی بروتوس!) بروتوس، ئەوی لە کوشتنی یولیۆس قەیسەردا بەشدار دەبێت، کە لە بەرانبەر (ئۆکتافیۆس)دا تووشی تێکشکان دێت، دەڵێت: (ئەی چاکە، تۆ لە ناوێک بەولاوە هیچی دیکە نیت.) هیچ داخێک لەوە بەئازارتر نییە، متمانەمان بە کەسێک هەبێت و نائومێدمان بکات، ئێمە چاکەی ئەومان بوێت و ئەو لە تەنگانەدا، نەک هەر بە هانامانەوە نەیەت، بەڵکوو زەبریشمان لێ بوەشێنێت.
تەقاندنەوەی وزە شاراوەکانی نووسین، لە بەکارهێنانی وشەی زبردا خۆی نابینێتەوە، با دەسەڵاتی ستەمکار، هانا بۆ پۆخڵترین ڕێگەیش ببات، نووسەر هاوسەنگی لە دەست نادات و بە وشەی ناشیرین، بە گژ ستەمدا ناچێتەوە، ئەگەرنا ئەویش دەبێت بەژێر داروپەردووی هەرەسی تەلاری ئاکارەوە. لە نێوان کورسیی دەسەڵات و کورسیی ددانپێداندا، نووسەر ئەوەی دووەمیان هەڵدەبژێرێت، ناخر چاوی لە هێز و دراو نییە، خەریکی ئەوەیە، لەڕێی درکاندنی ڕاستییەکانەوە، ناخی خۆی پاکژ ڕابگرێت. بە بەراوردکردنی (میر)ی مەکیاڤیللی لەگەڵ (ئۆتۆبیۆگرافیا)کەی (ڕۆسۆ)دا، ئەوەمان بۆ ئاشکرا دەبێت، دەسەڵاتدار چەند درۆزن و پۆخڵە و نووسەر چەند ڕاستگۆ و پاکژ.
لە ڕوانگەی (ئیمیل سیوران)ەوە (١٩١١ - ١٩٩٥) بیرمەند نییە، گاڵتەی بە گەل نەهاتبێت، بێ ئەوەی هیچ لەسەر کەسیان کەوتبێت. ڕەنگە فەرمانڕەوا هەبووبێت، بەبێ ئەوەی لە تاوانی گەورەوە گلابێت، حوکمی کردبێت، بەڵام فەرمانڕەوا نەبووە، بەبێ ستەم حوکمی کردبێت. فەرمانڕەوای لێزان، قوم قوم ژاراو بە گەرووی گەلدا دەکات و لەودیو پەردەی دڵسافییەوە، پلان بۆ گەمە ترسناکەکانی دادەڕێژێت. هەندێک جار دیکتاتۆر هەڵدەچێت و تەنانەت دەشێت خۆی وەک شێتیش نیشان بدات، بۆ ئەوەی هەستێکی وا لەکن گەل دروست ببێت کە ستەمکار نییە، بەڵام ناوبەناو لە ناچارییەوە، هانا بۆ خوێنڕشتن دەبات.
ستەمکار بەوەی سەرەتا بە قەلاچۆکردنی هاوڕێ نزیکەکانی دەست پێ دەکات، وەک ستالین و سەددام کردیان، ترسێکی گەورە دەخاتە دڵی گەلەوە، ترسێک هەمیشە پێویستی پێیەتی، ئاخر ئەگەر ئەو ترسە نەبێت، هەمیشە ئەگەری ڕابوونی گەل لە ئارادایە. سیوران پێی وایە، بۆ ئەوەی ببین بە سیاسەتمەدارێکی سەرکەوتووی ستەمکار، پێویستە عەقڵمان بڕێک تێکچووبێت، کە بە نەخۆشیی (شێتبوونی مەزنایەتی) ناسراوە. لای دیکتاتۆر سیاسەت ئەوەیە خۆت باڵاترین کەسی حیزب، یان وڵات بیت، شارەزای هونەری سووکسەرنجدانی ئەوانی دیکە بیت و وەک دەخوازیت گەمە بە گەل بکەیت. ستەمکار کە گیرۆدەی دوو دەردە، هەڵچوونی شێتانە و خەمۆکییەکی ترسناک، هەرچەندە ئارەزووی خوێنڕشتن دەکات، بەڵام هەر زوو پەشیمان دەبێتەوە.
گۆگۆڵ (١٨٠٩ - ١٨٥٢) هەستی کردبوو، ئەو هێمنییەی وڵاتی گرتووەتەوە، هی پێش گەردەلوولە، بۆیە گوتبووی: (هۆ ڕووسیا گیان بەرەو کوێ بەڕێوەیت؟) ئەگەر خۆمان پێ نووسەر بێت، پێویستە پرسیارمان، بارگاوی بێت بە پێشبینیی دروست. بۆ نووسەر ئەوە گرنگە نوقڵانەیەک لێ بدات، لەگەڵ ڕەوتی مێژوودا بگونجێت، ئەوەیش نایەتە دی، ئەگەر بەدەم گۆڕانەوە وێنەی واقیع نەکێشێت، ئاخر ئەگەر توانای بینینی دنیا لە گۆڕاندا شک نەبەین، بەرهەممان بەرگەی تێپەڕبوونی زەمان ناگرێت.
ژیان ئەوە ناهێنێت لە پێناویدا خودی خۆمان جڵەو بکەین.
ئازادی ئەوەیە پێویستمان بە پەرستنی بت و بە بیروباوەڕی پیرۆز نەبێت.
شۆڕش ئەگەر مارانەیش بێت، هەر بەڵێنی ئایندەی گەش بە گەل دەدات.
ئەگەر پێت وایە هەموو ڕاستییەکان لای خۆتن، ئەوا ئەگەر گەوج نەبیت، لای کەم هێشتا هەرزەکاریت.
بۆ ئەوەی دروست ببینین، تەنیا ئەوە بەس نییە، خاوەنی دوو چاوی ساغ بین.
*
(*) سیوران، تاریخ و یوتوبیا، ترجمة: أدم فتحي، منشورات الجمل ٢٠١٠ بیروت.