سەدیق سەعید ڕواندزی
داهێنان، بەرهەمی ئەزموونێكی دوور و درێژو جیاوازكەوتنەوەیەكی گەورەی دنیابینی و گوتار و ئەزموونە، لە هەر ڕووێكی ژیانەوە بێت. داهێنان لە سادەترین ناساندنیدا،دابڕانێكی هزری، سەرخانی و جیهانبینییە لە سەر ئاستی واقیعی باو و دەرچوونە لەو فۆڕمە دیارانەی ئەدگارە ئەدەبی و هزرییەكانی سەردەم پێكدەهێنن. داهێنانەكان، هەمیشە كردەی كەسی بوونە و بەرهەمی ڕامان و بیركردنەوەیەكی قووڵ و جیاوازی سەردەمەكە بوونە، چونكە داهێنان وەك ئەوەی لە ڕووی چەمكییەوە خۆی پێناسەی خۆی دەكات، بوونی نابێت ئەگەر ئەو دابڕانە هزرییە نەهێنێتە ئاراوە. هەموو داهێنانەكانی ژیان، بەرهەمی جیاوازكەوتنەوەن، بەو مانایەی مرۆڤایەتی بەر دەركەوتەیەكی تازەی ژیان و بوون دەكەوێت، ئەمە لە ئاستی زانست و تەكنەلۆژیا بێت، یاخود كولتووری و فەرهەنگی و مرۆیی، بەڵام خاڵی هاوبەش لێرەدا ئەوەیە، كە پێشتر ئەو دەركەوتەیە بوونی نەبووە، بۆیە داهێنراوەكە فۆڕمی داهێنان وەردەگرێت. گۆران كاتێ لە سەرەتاكانی سەدەی بیستدا، گۆڕانكاری لە ڕووی فۆڕم و ناوەڕۆكی شیعرییەوە دەكات و ستایلی شیعر بە مانا كلاسیكییەكەی كۆتایی پێ دەهێنێت، ئیدی ئەو جیاوازكەوتنەوەیەی گۆران، وەك داهێنانێكی شیعری نوێ لە ئەزموونی شیعری كوردی دەبینرێت، گۆران، گۆڕانكاری لە تۆپۆگرافیای دەقی شیعری، لە ڕووبەرێكی ئاسۆییەوە، كە كێش و سەروای لە خۆ دەگرت و بە درێژایی دووسەد ساڵ زیاتر بەردەوامی هەبوو، بەرە و ڕووبەرێكی ئازاد و ستوونی دەبات و لە وڕێگەیشەوە، دێڕ و وێنە شیعرییەكان لە كۆت و بەندی سەروا دەردەچن و فۆڕمێكی ئازاد وەردەگرن. ئێمە ئەگەر بەراوردی قۆناغی پێش و دوای گۆران لە ڕووی شیعرییەوە بكەین، ئەو كات درك بەوە دەكەین كە ئەم شاعیر، چۆن دێت داهێنانێ لە شیعری كوردیدا دێنێتە ئاراوە، كەواتا هیچ داهێنانێك بێ جیاوازكەوتنەوە، بوونی نییە. كتێبی ( چەمكی داهێنان لە تێڕوانینی شاعیرانی كورددا) توێژینەوەیەكی زانستییە و لە باری داهێنان، لە تێڕوانینی شاعیرانی كورد دا دەدوێت. ئەم كتێبە، ڕوانگە و دنیابینی شاعیرانی سەدەی بیستەم، تاكو هەفتاكانی سەدەی ڕابردوو دەخاتە ڕوو، بەڵام گەر بە وردی لە سەر ناونیشانی ئەو كتێبە و ناوەڕۆكەكەی بوەستین، ئەوا جۆرێك لە گیروگازی چەمكی و ناڕوونیمان لە بارەی داهێنانەوە لادروست دەبێت، بەو مانایەی ئێمە نازانین شاعیرانی كورد چۆن داهێنانیان بینیوە، لە كاتێكدا ئەوەی من وەك خوێنەرێك تێبینیم كرد، ڕوانگە و جیهانبینی هەموویان هاوشێوەن و ئەمەش ڕووبەڕووی ئەو پرسیارەمان دەكاتەوە، كە ئایا خاڵە هاوبەشەكان دەچنە خانەی داهێنانەوە؟ یەكێك لەو چەمكانەی نووسەر لەو كتێبەیدا بە وردی لە سەری وەستاوە، ئەركی شیعرە لە تێڕوانینی شاعیران و لە پەیوەندی بە سەرخان و ژینگەی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەوە. توێژەر، ئەركی كۆمەڵایەتییانەی شیعر، كە شاعیرانی سەدەی بیستەم بەردەوام وەك گوتارێك لە شیعرەكانیاندا، ئاراستەی كۆمەڵگەی دەكەن، بە داهێنان لە ڕوانگەی شاعیرانی كورد، وەسف كردووە. بێگومان ئەركی شیعر، بە پێی قۆناغەكە و هەڵومەرجی سیاسی و نەتەوەیی كۆمەڵگە بە تایبەتیش لە كۆمەڵگەی ئێمەدا گۆڕاوە. شیعری كوردی، بە هۆی ئەو ستەمە نەتەوەیەی هەیە، بەردەوام ڕەنگدانەوەی ئازار و تراژیدیاو نەهامەتییەكانی ئێمە بووە، هەتا سەردەمی ڕاپەڕین و ئیدی ئەركی شیعر لەو قۆناغەدا، فۆڕمە بەرگریی ویاخیبوون و نەتەوەییەكەی نامێنێت، چونكە تێكۆشانی سیاسی و خەباتی شاخ بە ئامانجەكانی خۆیان دەگەن. كەواتا لە هیچ كات و سەردەمێكدا، لە هیچ كۆمەڵگەیەكیشدا، ئەركی شیعر بە مانا سیاسی و پەروەردەیی و نەتەوەیەكەی، ناچێتە خانەی ڕوانگەی داهێنان لای شاعیرانەوە لە بەر ئەوەی شیعر لەو قۆناغانەدا، ئەركێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی گشتی هەیە و ئەو ئەركە پەیوەست نییە بە ئەزموونی شاعیرێكەوە بە تەنها. بۆ نموونە: لە سی و چلەكاندا، شیعری شاعیرانی ئەم قۆناغە، هەڵگڕی پەیامی هوشیاركردنەوە ی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و خوێندەوارییە، لە پەنجاكان و شەستەكاندا، شیعری كوردی كرانەوەیەكی سیاس بە خۆوە دەبینێت، كە دەرەنجامی هاتنە ئارای ناسیۆنالیزم و بوونی دەوڵەتی نەتەوەیە، لە دوای جەنگی جیهانی دووەم ، لە نیوەی دووەمی هەفتاكان و هەشتاكاندا تا ڕاپەڕین، شیعری كوردی ڕووبەرێكی گەورەی بەرگریكردنە لە ئازادی و سەربەستییەكانی نەتەوە لە دژی بەعس. لە هەر یەك لەو قۆناغانەدا، ئەوەی تێمای شیعری لە ئەزموونی شیعری شاعیراندا پێكهێناوە، داهێنان و ڕوانگەی شیعرییانەی شاعیران نییە، بەڵكو پەیوەستبوونی شیعرە بە هەڵومەرجەكەوە، كە ئەمەش ناچێتە خانەی داهێنانەوە، چونكە داهێنان بێ جیاواز كەتنەوە، بێ دابڕان لە هزر و دنیابینی سەردەم، بێ جیاوازكەوتنەوەی زمانی شیعری نایەتە ئاراوە. بۆیە بە وردی لێرەدا، ئێمە نازانین توێژەر لە بە نموونەییكردنی هزری شاعیرانی ئێمە لە بارەی داهێنانەوە مەبەستی چییە؟ ئەگەر هەریەك لە دیلان، كامەران، بێكەس، قانع، ڕوانگەیەكی هاوبەشیان لە بارەی هەر دیاردە و خوێنەوەیەكی سەردەم هەبێت، دەكرێ بڵێین ئەوانە هەڵگڕی دنیابینی داهێنەر و جیاواز بوونە لە یەكتری؟ ئەگەر ئەم شاعیرانە هەموویان ڕوانگەیەكی داهێنەرانەیان بۆ شیعر و ژیان و بوون هەبووبێت، بۆچی تەنها گۆران وەك نوێكەرەوەی شیعری كوردی دەناسرێت؟! بۆچی نالی بە داهێنەری زمانی بابانەكان لە شیعردا دەناسرێت؟ بێگومان كورتكردنەوەی ڕوانگەی داهێنەرانە، بۆ هزر و تێڕوانینی گشتی و كۆمەڵیانە هەڵەیەكی زانستییە، بەو پێیەی داهێنان و داهێنەرەكانیش، بەرهەمی ئەزموون و تێڕوانینی كەسین نەك گشتی. نووسەر لە بەشێكی دیكەی كتێبەكەیدا، كاریگەری شاعیران بەسەر یەكتری و ئەزموونی ژیان و شیعری ئەو شاعیرانە بە سەر یەكترییەوە، بە بەشێكی دیكەی ڕوانگەی داهێنەران لای شاعیرانی سەدەی بیست دەناسێنێت. هەڵبەتە، كاریگەریەتی ئەزموونی شاعیران بە سەر یەكترییەوە، لە مێژووی مرۆڤایەتییەوە دیار و بەرچاوە و تەنانەت دەگوترێت، هەموو دەقێك زادی دەقێكی دیكەی پێش خۆیەتی، بۆیە ئەم كاریگەریەتییە، بە پێی ئەزموون و گوتاری شیعری شاعیران، بە ڕێژەی جیاواز تا ئاستی لاساییكردنەوەیەكی زەق دەردەكەوێت، بەڵام دیسانەوە ئەم پەیوەندیی و كاریگەریەتییەش ناچێتە چوارچێوەی داهێنان و تێڕوانینی داهێنەرانەوە لە شیعردا، چونكە ئەوەی لێرەدا هاوبەشە تێمایەكی گشتییە، ئەمە وێرای ئەوەی لە هیچ سەردەمێكدا كاریگەریەتی و لاساییكردنەوە بە پێوەری داهێنان پێوانە ناكرێن. كاریگەربوونی شاعیران بە ئەزموونی شیعری پێش خۆیان، بە مانای داهێنانی شیعری نایەت، چونكە ئەگەر ئەم كاریگەریەتییە ببەستینەوە بە ڕوانگەی داهێنەرانەوە ، كەواتا داهێنان هەڵێنجراوی بینین و ئەزموونی ئەوانیترە ! ئایا پێش گۆران، بە درێژایی دوو سەد ساڵی شیعری كوردی، هیچ كام لە شاعیرانی ئێمە شیعری ئازادییان نووسی؟ كەچی گۆران هات بە ئەزموون و جیهانبینییەكی نوێوە كاری لە سەر شیعر كردوو توانی شیعری كوردی لە سەدەی بیست، لە ڕووی پێوەری شیعری و ئەدگار و گوتاری شیعرییەوە دابەش بكات بۆ قۆناغی پێش گۆران و دوای گۆران، بەڵام ناگوترێت قۆناغی پێش بێكەس و دوای بێكەس، دیلان و دوای دیلان. توێژەر لە كتێبەكەیدا، پتر لە سەر سەرچاوەی شیعر و ئیلهام و بەهرەی شیعری شاعیران دەوەستێت و پەیوەندی و ڕوانگەی ئەوان، بۆ ژینگە و دەوروبەر بە سەرچاوەی داهێنان دەزانێت، لە كاتێكدا ئەمانە ناچنە خانەی داهێنان لە ڕوانگەی شیعرییەوە. توێژەر بۆ دەرخستنی ڕوانگەی داهێنەران نموونە لە باسێكی (دیلان) دێنێتەوە و دەنووسێت دیلانی شاعیر گوتویەتی:_( شاعیری داهێنەر بۆ هەر مەبەستێك كە دەیكات بە شیعر ، وشەی فەرهەنگی شیاوی خۆی بۆ دێنێت ئەویش بە ڕێزگردن نا، بەڵكو بە گونجاندن و ئاویتەكردنیان بە یەكتر) . بێگومان گەر ئەم تێڕوانینە، وەك ڕوانگەیەكی چەمكی داهێنان لە شیعری كوردیدا ببینین، دەكرێ ئەو پرسیارە بكەین، كە ئایا شیعری خۆی هەڵگڕی فەرهەنگی وشەی شیعریانە نییە ، شیعر قسە ڕێزكردن نییە، بەڵكو زمان و هونەرە ! ئایا هیچ ڕوانگەیەكی داهێنەرانە، لەو بۆچوونەی دیلان دایە، كە جیاواز كەوتنەوەیەكی لە ڕووی شیعر و ناسینی داهێنانی شیعرییەوە تێدا بێت؟ مەگەر ئەمە بە ئێستاشەوە بۆچوونێكی گشتی نییە، كە شیعر قسە ڕێزكردن نییە بەڵكو هونەرە؟ لە ڕاستیدا، ئەم بۆچوونە ئەدەبییانە لە بارەی شیعر، هەڵگڕی دیدگای جیاواز و داهێنانی شیعری نین، كە وەك وتمان داهێنانی شیعریی، بێ زمان و جیهانبینی جیاوازی شیعری بوونی نییە. لێرەوەش ئەم بۆچوونە سادەیە، نابێتە پێوەرێك بۆ ڕوانگەی شاعیران، لە بارەی چەمكی داهێنان بۆ شیعر، چونكە لە بنەڕەتدا گوتنەكە هیچ ئاماژەو ناساندنێكی جیاواز و تازەی تێدا نییە، كە داهێنانی شیعریی، لە ڕوانگەیەكی ترەوە ببینێت! دواجار دەڵێم لەم كتێبەدا، ناڕوونی و ساغنەكردنەوەیەكی زانستییانەو شیعرییانە لە بارەی چەمكی داهێنان، لای شاعیرانی سەدەی بیست دەبینین، كە توێژەر نەیتوانیوە، بە ئەرگۆمێنت و شڕۆڤەی شیعریی، ئەم چەمكە لە دیدگای شاعیرانی كورد، بە جیهانبینی و چەمكی نوێ و هاوچەرخانە پیشان بدات، تاكو بزانین ئەم شاعیرانە چۆن داهێنانیان بینیوە.
پەراوێز: ناوی كتێب : چەمكی داهێنان لە تێڕوانینی شاعیرانی كورد دا ، نووسینی : دیلمان قادر ئەحمەد، بڵاوكراوەی: نێوەندی ڕۆشنبیریی ڕەهەند، ساڵی چاپ_ 2020.