سەردار ئەکرەم/بەریتانیا
سێ سەد و شەست ساڵ دوای نووسینی، شانۆنامەی مۆلیێر هێشتا وەک ئاوێنەیەک ڕەنگی ئەمڕۆی دەداتەوە
لە قوڵایی سەدەی هەڤدەهەمی فەرەنسادا، لە ماڵێکی دەوڵەمەند لە پاریسدا، درامایەکی مەزن ڕوودەدات. ئۆرگۆن، سەرۆکی خێزانێکی بەڕێز، دڵی بە مێردێکی نامۆ بەستووە کە خۆی بە پارێزەری ئایین ناساندووە. ناوی تەرتوفە. بەڵام ئەو ناساندنە تەنها ماسکێکە بۆ شاردنەوەی ڕووی ڕاستەقینەی ئەو کەسە.
ئەم داستانە کە لە دەستی ژان-باتیست پۆکەلین،کەبە مۆلیێر ناسراوە، لە ساڵی ١٦٦٤دا نوسرا، نەخشەیەکی وردی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە لە هەموو سەردەمێکدا. کاتێک یەکەمجار لەسەر ستەیجی ڤەرسایەس نمایش کرا، وەک بەردێک کەوتە نێو گۆمی ئاوی ئاسوودەی دەربار و ڕادەی ڕاچڵەکینێکی گەورەی دروستکرد.
ڕەشەبایەک لەناو خێزانێکی ئاسایی
کاتێک تەرتوف یەکەم جار لەدەرگای ماڵی ئۆرگۆن دا، کەس نەیدەزانی کە ئەم قۆناغە نوێە چەندە کارەسات لەگەڵیدا دەهێنێت. ئۆرگۆنی سادەدڵ، مرۆڤێکی باش بەڵام کەم ئەزموون، بە ئاسانی فریوی خوارد. تەرتوف بە جلوبەرگی ساکار و قسەی شیرین، خۆی وەک پیاوێکی زۆر دیندار و عابید نواند.
بەڵام خێزانەکەی ئۆرگۆن باوەڕیان بەمنواندنەیان نەکرد. ئەڵمایر، ژنی ئۆرگۆن، لە یەکەم ڕۆژەوە گومانی لە بەنیاتەکەی ئەم پیاوە هەبوو. دامیس، کوڕی ئۆرگۆن، بە ڕاشکاوی دژایەتی دەکرد. مارایان، کچی ئۆرگۆن، نیگەرانی ئەوە بوو کە باوکی مەجبووری بکات شووی پێ بکات. تەنانەت دۆرین، خزمەتکارە ژیرەکەکە، بە تێڕوانینی وردەوە سەیری کردارەکانی تەرتوفی دەکرد.
ئەم دەوروبەرە خێزانییە ناکۆکی نموونەیەکی جوانی ئەو شتە دەرخست کە لە کۆمەڵگەکانی ئەمڕۆشدا زۆر بینینی: کاتێک کەسێک لە ناو خێزان یان کۆمەڵگە فریوی دەخوات، چۆن ئەوانەی نزیکیان پێیەتی هەستی مەترسی دەکەن بەڵام ناتوانن کاریگەری لەسەری بکەن.
تەکنیکەکانی فریودان
مۆلیێر بە وردی تەکنیکەکانی تەرتوفی لە فریودانن نیشان دەداین. یەکەم، خۆی وەک کەسێکی زۆر بێفیز و بێتاوان دەرخست. تەنانەت کاتێک خواردنی باش دەخوارد، دەیوت: "لە زۆری نوێژکردن ماندووم، هەندێک خواردن پێویستە بۆ بەهێزی." دووەم، ئەو تۆمەتی ئەوانەی کە دەیانناسی پێدەکرد و دەیوت: "ئەوان لە غەیرەتی ئاینییان نیگەرانی منن."
سێیەم، تەرتوف بە زیرەکی سوودی لە لاوازی دەروونی ئۆرگۆن وەرگرت. ئۆرگۆن پیاوێک بوو کە پاش گەڕانەوە لە جەنگەوە، پێویستی بە ئاشتی دەروونی هەبوو. تەرتوف ئەم پێداویستییەی بینی و بە شێوەیەکی ژیرانە سوودی لێ وەرگرت.
چوارەم، ئەو بە زمانی ئاینەوە قسەی دەکرد بەڵام مانای حەقیقییەکەی نیشانی نەدەدا. نموونە: کاتێک دەیویست پارەی ئۆرگۆن بەکاربهێنێت، دەیوت: "پارە تۆوی فیتنەیە، با منی کەمتەجرووبە ئەم بارە گران هەڵگرم."
گۆڕان لە چینەکانی کۆمەڵگە
ئەوەی "تەرتوف"ی تایبەت دەکات ئەوەیە کە مۆلیێر نەک تەنها کاراکتەری تەرتوف، بەڵکو هەموو چینەکانی کۆمەڵگەی ئەو سەردەمەی بە وردی نیشان داوە. ئۆرگۆن نوێنەرایەتی چینی بورژوازی دەکات کە تازە دەوڵەمەندبووی بەڵام هێشتا ئەزموونی کۆمەڵایەتی نەبووی.
کلیمەنت، برازای ئۆرگۆن، نوێنەرایەتی چینی ئینتلیجێنسیا دەکات. ئەو بە زانست و عەقڵانییەت باوەڕی هەیە و ناتوانێت تێبگات چۆن براکەی ئەوەندە بەسەرەوە فریو دەخوات. لەلایەکی ترەوە، دۆرین خزمەتکارەکە، نوێنەرایەتی زیرەکی گەل دەکات. ئەو زۆر جار زیرەکتر لە خاوەنەکانی خۆی دەردەکەوێت.
ئەم جیاوازییە لە چینەکان یەکێک لە باسی نهێنی "تەرتوف"ە. مۆلیێر پیشاندەدا کە فریوکاری و فێڵبازی سەربەستانە لەنێو هەموو چینەکانی کۆمەڵگەدا هاتوچۆ دەکات، بەڵام کاردانەوەکان جیاوازن. چینی کرێکار (دۆرین) زووتر دەیناسێت، چینی ئینتلیجێنسیا (کلیمەنت) بە شیکاری ناسی، بەڵام چینی بورژوازی تازە (ئۆرگۆن) دواتر و بە زیانی زۆرەوە.
ژنان لە "تەرتوف"دا
مۆلیێر ڕۆڵی ژنانی بە شێوەیەکی نوێگەرانە لە شانۆنامەکەیدا پیشان داوە. ئەڵمایر، ژنی ئۆرگۆن، لە یەکەم ڕۆژەوە تەرتوفی ناسیووە. ئەو نەک تەنها بە زمان، بەڵکو بە کردەوەش دژایەتی ئەم فریوکارە دەکرد. کاتێک تەرتوف هەوڵی لەخۆڕاگرتنی دا، ئەڵمایر بە ژیرەکی تەڵەکەی بۆی دانا تا مێردەکەی بە چاوی خۆی ڕاستییەکە ببینێت.
مارایان، کچی ئۆرگۆن، نموونەی ئەو ژنانەیە کە لەناو سیستەمی پیاوساڵاریدا دەژین. ئەو بۆی نییە مێردی خۆی هەڵبژێرێت، چونکە باوکی بڕیاری بۆ داوە. بەڵام ئەو بە شێوەی دیپلۆماتیانە بەرەنگاری دەبێتەوە. کاتێک باوکی دەیەوێت مەجبووری بکات شووی پێ بکات، ئەو بە ڕێزەوە بەڵام بە توندی ڕەت دەکاتەوە.
دۆرین، خزمەتکارەکە، لە هەموو کاراکتەرەکانی تر ژیرترە. ئەو بە زمانێکی توند و ڕاشکاوانە لەگەڵ هەموو کەسێک قسە دەکات، بێ ئەوەی بترسێت لە ئەنجامەکان. ئەم کاراکتەرە پیشاندەی ئەوەیە کە مۆلیێر پێی وابوو زیرەکی لە پاشکۆی چین و پۆست نییە.
قەیرانی سیاسی لەدەوری شانۆنامەکە
کاتێک "تەرتوف" یەکەمجار لە ساڵی ١٦٦٤دا لە ڤەرسایەس نمایش کرا، تووشی هێرشی توند بوو لەلایەن کڵیسا و هەندێک سیاسی نفووسدارەوە. ئەوان بانگەشەیان دەکرد کە مۆلیێر هێرشی کردووە لەسەر خودی ئایین، نەک لەسەر دووڕووان.
پادشا لوویسی چواردەهەم، کە خۆی پارێزەری مۆلیێر بوو، لەناو دۆخێکی ناخۆشدا گیربووەوە. لەیەکلایەنەوە پێی وابوو مۆلیێر ڕاست دەکات، بەڵام لەلایەکی ترەوە نەیدەتوانی کەمتەرخەم بە هێزی کلیسا بکات. لە ئەنجامدا بڕیاری دا شانۆنامەکە قەدەغە بکات تا دۆخەکە ئارام ببێتەوە.
ئەم قەدەغەکرانە خۆی بووە سەرچاوەی مشتومڕێکی گەورە لە پاریس. ئەدیبان، ڕۆشەنبیرەکان، و تەنانەت هەندێک ئایینی بە عەقڵ و پشتیوانی مۆلیێریان دەکرد. ئەوان دەیانوت شانۆنامەکە لە دژی فێڵبازییە، نەک لە دژی ئایین.
پاش سێ ساڵ ملمملانێ، لە ساڵی ١٦٦٧دا، مۆلیێر توانی وەشانێکی دووەمی شانۆنامەکەی نمایش بکات. ئەم جارەش زۆر سەرکەوتوو بوو و خۆی وەک یەکێک لە گەورەترین شاکارەکانی شانۆی فەرەنسی چەسپاند.
پسپۆڕایەتی مۆلیێر لە دروستکردنی کاراکتەر
ئەوەی مۆلیێری لە نووسەرانی ترەوە جیا دەکاتەوە، شارەزاییەکەیەتی لە دروستکردنی کاراکتەرے کە لەهەمان کاتدا گالتەجاڕانە و بەڵگەدارن. تەرتوف کاراکتەرێکی پێکەنیناویە لە سەرەتا، بەڵام ئەوەندە زیندوو و باوەڕپێکراوە کە بینەر پێی وایە پیاوێکی ڕاستەقینەیە.
مۆلیێر شارەزایی لە دەروونناسی مرۆڤایەتی هەیە. ئەو دەزانێت کە هەموو کەسێک لاوازی هەیە، و فێڵبازەکان چۆن سوود لەم لاوازیانە وەردەگرن. تەرتوف سوودی لە حەزی ئۆرگۆن بۆ بێناو و دەنگی ئاینی وەرگرت. ئۆرگۆن دەیویست کەسێک بێت کە خەڵکی پێ بڵێن: "چەند پیاوێکی دیندارە!"
لەهەمان کاتدا، مۆلیێر پیشاندەدا کە چۆن فێڵبازەکان بە تەدریج حەوزی کارکردنیان فراوان دەکەن. تەرتوف لە سەرەتا تەنها دەیویست لە ماڵی ئۆرگۆن بمێنێتەوە و بژیت. پاشان دەیویست بە کچەکەی شوو بکات. دوایتر دەیویست هەموو سامانەکەی بۆ خۆی بکات. لە کۆتاییدا دەیویست تەنانەت ماڵەکەشی لە دەست بدات.
پەیوەندی بە ئەدەبیاتی جیهانی
"تەرتوف" تەنها شانۆنامەیەکی فەرەنسی نییە، بەڵکو بەشێکە لە میراتی ئەدەبیاتی جیهانی. دۆنالد کیمبەڵ، شیکارەوەری ئەدەبیاتی ئینگلیزی، دەڵێت کە "تەرتوف بەراورد دەکرێت بە کاراکتەری ئیاگۆ لە شیکسپیردا، چونکە هەردووکیان بۆ بەدیهێنانی مەبەستەکانیان دەست بە فێڵبازی دەکەن."
لەهەمان کاتدا، ئالیم وەیز، پسپۆڕی شانۆی ڕووسی، پەیوەندی نێوان تەرتوف و کاراکتەرەکانی گۆگۆل و چیخۆڤ دەبینێت. ئەو دەڵێت: "هەموو ئەم کاراکتەرانە نوێنەرایەتی ئەو کەسانە دەکەن کە ماسک لەسەر دەکەن بۆ شاردنەوەی مەبەستە حەقیقییەکانیان."
شانۆی عەرەبیش کاریگەری لەم شاکارە وەرگرتووە. توفیق حەکیم لە شانۆنامەکانیدا، زۆرجار کاراکتەرانی دووڕووی دروست کردوون کە بە ڕاشکاوی وەحی لە تەرتوفەوەوەرگرتووە.
کاریگەری لەسەر شانۆی نوێ
لە سەدەی بیستدا، دەرهێنەرانی گەورەی وەک پیتەر بڕووک، ئینگمار بێرگمان، و ئەریانە مونشکین هەریەکە و جۆرێک لە دەرهێنانی "تەرتوف"یان پێشکەش کردووە. هەریەکەیان سەرنجیان دایە لایەنێکی جیاواز لەم شانۆنامەیە.
بڕووک لەسەر لایەنی سیاسی جەختی کردووەتەوە. ئەو "تەرتوف"ی وەک ڕەخنەیەک لە دیکتاتۆریەت نواندووە، ئەوەی کە چۆن ڕابەرانی خراپ سوود لە سادەیی گەل وەردەگرن.
بێرگمان زیاتر سەرنجی دایە لایەنی دەروونی. ئەو پیشاندەری کە چۆن ئۆرگۆن لە قوڵایی دڵیدا دەزانێت تەرتوف درۆزەنە، بەڵام ناتوانێت ڕاستییەکە ڕووبەڕوو ببێتەوە چونکە پێویستی بە فریو هەیە بۆ خۆشەویستن.
مونشکین لە دەرهێنانەکەیدا گرنگی بە ڕۆڵی ژنان داوە. ئەو پیشانیداوە کە چۆن ژنان لە کۆمەڵگەیەکی پیاوساڵاردا دەجەنگن لە دژی هێمایەتی و فێڵکاری، تەنانەت کاتێک پیاوەکانیان ڕەزامەندن بە فریوخواردن.
ئەو پرسیارانەی کە "تەرتوف" هەڵیان دەستێنێت
یەکێک لە هۆکارەکانی بەردەوامی کاریگەری "تەرتوف" ئەوەیە کە پرسیارە جدیەکان دەخاتە ڕوو کە هەر ئەمڕۆش وەڵامیان نەدراونەتەوە. یەکەمیان: چۆن دەتوانین جیاوازی نێوان دیندارییەتی ڕاستەقینە و دووڕووی ئاینی بکەین؟
ئەم پرسیارە بەتایبەتی لە جیهانی ئەمڕۆدا گرنگە، کاتێک زۆر لە ڕابەرانی ئاینی و سیاسی بە ناوی باوەڕ و بیرۆکە پیرۆزەکانەوە کار دەکەن، بەڵام لە ڕاستیدا بەدوای بەرژەوەندیی کەسییان.
پرسیاری دووەم: چۆن دەتوانین لە فریوکارەکان بپارێزین بەبێ ئەوەی کوێرانە گومانبار بین؟ ئۆرگۆن نموونەی ئەو کەسانەیە کە ئەوەندە ویستیان پیاوێکی چاک ببن کە ئاسان فریویان خوارد. بەڵام دۆرین نیشانیداد کە دەشێت هەمان کاتدا چاکیش بیت و ژیریش.
پرسیاری سێیەم: کەی ئێمە بەرپرسیاریمان هەیە بەرەنگاری فێڵبازەکان ببینەوە؟ هەموو خێزانەکەی ئۆرگۆن جگە لە خۆی، دەیانزانی تەرتوف درۆزەنە. بەڵام کامیان کاری مؤەسسەری بۆ ڕاگرتنی کرد؟
ناوی تەرتوف لە زمانی فەرەنسیدا بووە سیمبولێک بۆ دووڕووی. جەماوەری فەرەنسی کاتێک دەیانەوێت کەسێک بە دووڕوو بناسێنن، دەڵێن: "وەک تەرتوفە." ئەم بەکارهێنانە نیشاندەی ئەوەیە کە چەند قووڵ ئەم کاراکتەرە چووەتە نێو زیهنیەتی گشتی.
لە ڕادیۆ و تەلەفیزیۆنیش پێناسەکان بۆ دووڕووی و فێڵبازی زۆرجار ئاماژە بە تەرتوف دەکەن. لە فیلمەکانی هۆلیوودەوە بگرە تا میزاحییەکانی تەلەفیزیۆنی، کاراکتەری تەرتوف وەک ئەلگۆیەک بۆ فێڵباز بەکاردەهێنرێت.
لە زانکۆکانیش "تەرتوف" بووەتە بنەمای خوێندنەوەی کۆمەڵناسانە و دەروونناسانە. قوتابیانی سایەکۆلۆجیا بە مەرجی نموونەیەک بۆ مانیپۆلەیشن (دەستکاریکردنی کەسایەتی) قوتابیانی سۆسیۆلۆجیا وەک نمونەیەک بۆ چۆنیەتی کارکردنی دەسەڵات لەناو کۆمەڵگەی مچووک.
ئەوەی "تەرتوف" فێرمان دەکات
دوای سێ سەد و شەست سال، "تەرتوف" هێشتا وانەی گەورەی بۆ ئەمەمان هەیە. یەکەمیان: بایەخی لە ئەوە بدەین کێ چی دەڵێت، نەک چۆن دەیڵێت. تەرتوف زۆر بە شیرینی قسەی دەکرد، بەڵام ناوەڕۆکەکەی خراپ بوو.
دووەمیان: بەجدی وەربگرین لە ئەوانەی کە بەردەوام لەگەڵمان نین. ئەڵمایر و کلیمەنت و دۆرین هەموویان هۆشیاری ئۆرگۆنیان دەکردەوە، بەڵام گوێی لێ نەگرتن. جۆرێک لە "گومان بە باشی" هەبوو تا ڕادەیەک باشە، بەڵام کاتێک زۆر دەبێت، دەبێتە کوێری.
سێیەمیان: کەم قسە بکەین و زیاتر گوێ شل بکەین. تەرتوف هەمیشە قسەی زۆری دەکرد، بەڵام کردەوەکانی پێچەوانەی قسەکانی بوو.بەپێچەوانەی بینەکانی ترەوە، دۆرین کەم قسەی دەکرد بەڵام ئەوەی دەیووت رەها بوو.
چوارەمیان: نەترسین لە وتنی "نا". مارایان لە کۆتاییدا ڕەت کردەوە شووی پێ بکات، تەنانەت ئەگەر ئەو بریارە ژیانی خراپبکردبایە. هەندجار پابەندبوون بە بنەماکانمان گرنگترە لە ئاسوودەیی .
پێنجەمیان: بایەخ بە قسەی ئەوانە بدەین کە هیچ سوودێکیان لە درۆکردن نییە. دۆرین هیچ کەڵکێکی لەوە نەبوو کە ڕاستی بڵێت، بەڵکو دەیتوانی بایەخی نەدات. بەڵام ئەو ڕاستی گوت چونکە وەیژدانی ڕێگەی نە دەدا بێدەنگ بێت.