كۆكارێك لە دونیای ڕۆژنامەنووسیدا
خدر ئیبراهیم خدر
كۆبەرهەم یاخود كۆكار ڕابردوویەكی زۆری نییە لەناو پانتایی ئەدەب و هونەری كوردیدا و تا ئەم چەند ساڵەی دوواییش زۆر بەكەمی كاری لەسەركراوە، لەكاتێكدا پڕۆژەیەكی ئەقڵانی و ژیرانەیە و لێیەوە دەتوانرێت سەرجەم ئەو وتراو و نووسراوانە كۆبكرێتەوە كە بەهرەدارێك لە كایەیەكی دیاریكراودا، یاخود دانا و زانایەك، یاخود داهێنەرێك لە بوارێكی زیندوودا لە ماوەی ئەزموونكردنی ساتەكانی ژیانی خۆیدا خستوویەتە بەر دیدەی مرۆڤەكان.
ئەمەش، جگە لەوەی یارمەتی بەزیندوویی هێشتنەوەی بەرهەم و نووسراو و داهێنانە فیكری و زەینییەكانی قەڵەمبەدەست و كاراكتەرەكانی تری كایە جۆراوجۆرەكانی وەك هونەر و زانست و سیاسەت و فەلسەفە و ئابووری دەدات، لەهەمانكاتدا دەبێتە ئاسانكارییەك بۆ سەرجەم ئەو خوێنەر و توێژەر و پسپۆڕانەی مەبەستیانە بەدوواداچوون بۆ كار و بەرهەمەكانی ئەو كەسانە بكەن ئایا بۆ نیاز و مەبەستی تۆژینەوەی ئەكادیمی بێت، یاخود بۆ هەر نیاز و مەبەستێكی تر بێت.
هەرچەندە وەك شتێكی سووننەتی واباوە كە لەپاش مردن و لەدونیا نەمانی كەسی قەڵەمبەدەست و زانا و داهێنەر، كۆی بەرهەمەكانی لەلایەن كەسوكار، یاخود خەمخۆرانی ئەو بوارە، یاخود دامودەزگا پەیوەندیدارەكانەوە كۆبكرێتەوە و، پاشانیش چاپ و بڵاوبكرێتەوە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جار بەجارێك كەسانێك زووتر لەوە دەكەونە خۆ و مشوور لە كار و بەرهەمەكانی خۆیان دەخۆن و بەر لەوەی مەرگ بێتە بەر دەرگایان ودونیای فانی بەجێبهێڵن، یاخود لەڕووی جەستەیی و هزرییەوە بێتواناببن، بە خودی خۆیان هەوڵی كۆكردنەوە و چاپ و بڵاوكردنەوەی كۆبەرهەم یاخود كۆكاری خۆیان دەدەن.
بەڕای من ئەم جۆرەیان بە بەراورد لەگەڵ جۆرە باوە سووننەتییەكەی دی، پەسەندتر و بەكەڵكترە. ئەوەش لەبەر ئەو هۆیانەی خوارەوە:
یەكەم: خاوەنی كۆبەرهەم باشتر دەتوانێت بەر لە چاپ و بڵاوكردنەوە، شەنوكەوی وتراو و نووسراوەكانی ڕابردووی خۆی بكات و لەڕووی خاڵبەندی و داڕشتن و ڕاستكردنەوەی هەڵەی چاپ و ڕێنووسەوە پوختەیان بكاتەوە. یاخود هەرچۆن خواستی لەسەرە، بەو جۆرە ئامادەیان بكاتەوە.
دووەم: دەشێت خاوەنی كۆبەرهەم نەیەوێت هەندێك بەرهەم و نووسراو بخاتە ناو كۆی كارە كۆكراوەكەیی و وەلایان بنێت، جا بە هەر هۆیەكەوە بێت، ئایا هۆكارەكەی بگەڕێتەوە بۆ هەڵوێستی لە ویستگەیەكی تەمەنی خۆیدا، یاخود بگەڕێتەوە بۆ لاوازی و سادەیی بەرهەم و نووسراوەكە لەڕووی ناوەڕۆك و داڕشتنەوە، یاخود بگەڕێتەوە بۆ هەر هۆكارێكی دی خودی بێت یان بابەتی بێت.
سێیەم: ئەنجامدانی كارێكی لەو شێوەیە لەلایەن خاوەنی كۆبەرهەمەوە، بە ناڕاستەوخۆ ئەوە نیشان دەدات كە بەجۆرێك لە جۆرەكان بڕیاریداوە لە كار و چالاكییەكانی لە بوارەكەی خۆیدا بووەستێت. بۆیە لە ڕێگەی كۆكردنەوەی كۆی بەرهەم و نووسراوەكانییەوە دەیەوێت قفڵ لەو دەرگایە بدات كە لێیەوە بە بەرهەم و نووسراوەكانی ناوە ناوە موخاتەبەی بیر زەینی خوێنەرانی دەكرد. ئەمەش بەهۆی هەڵكشانی تەمەن و بێتوانابوونی لەڕووی زەینی و جەستەییەوە ڕوودەدات.
چوارەم: خاوەنی كۆبەرهەم دەتوانێت بە خودی خۆی بڕیار لەسەر چلۆنایەتی چاپ و بڵاوكردنەوە و لایەنی هونەری و دابەشكردنی كۆبەرهەمەكەی بدات. ئەمەش خۆی لە خۆیدا هەم ئەدگارێكی جوانتر بە كۆبەرهەمەكە دەبەخشێت، هەمیش فەزایەكی ئەرێنی باشتر بۆ بڵاوبوونەوە و ناساندنی كۆبەرهەكە دەڕەخسێنێت.
پێنجەم: ئەم كارەی وی دەبێتە وەسیلەیەك بۆ بینین و دووبارە پێكگەیشتنەوەی لەگەڵ ئەوانەدا كە جەبری هەڵكشانی تەمەن و و ناساغی و خراپی باری تەندرووستی لە ئەوانی دابڕاندووە و لە كونجی مالەوەی خزاندووە.
*
لەو میانەدا دەستخۆشی لە بەرێز ( مومتاز حەیدەری ) دەكەم كە بڕیاریداوە كۆبەرهەمی كارەكانی لەڕووی ڕۆژنامەنووسییەوە بەتایبەتی و لەڕووی ئەزموونی نووسینەوە بە گشتی چاپ و بڵاوبكاتەوە. بێگومان كارێكی لەو شێوەیەش كە بە هاوكاری و پشتگیری ژمارەیەك كەسی خەمخۆر و شارەزای بواری ڕۆژنامەنووسی و ئەهلی كتیب و نووسین ئەنجامدراوە، تاقەتپڕوكێن بووە. بەتایبەتی كاتێك دەبینین ئەو كۆبەرهەمە ژمارەی لاپەرەكانی دەگاتە چەند هەزار لاپەڕەیەك و لە هەژدە بەرگدا كۆكراوەتەوە.
بەرێز ( مومتاز حەیدەری ) لەڕووی ناوەڕۆكەوە، بەرگەكانی ئەم كۆبەرهەمەی بەم جۆرە پۆلێن و دابەشكردووە:
بەرگی یەكەم: ڕۆژنامەی هاوكاری وەك خۆی.
بەرگی دووەم: مومتاز حەیدەری و ڕۆڵی لە ڕۆژنامەنووسی كوردیدا ( ڕۆژنامەی هاوكاری وەك نموونە )، پڕۆفیسۆری یاریدەردەر د. ئەحمەد حەمە ئەمین.
بەرگی سێیەم: مومتاز حەیدەری و ڕۆڵی لە ڕۆژنامەنووسی كوردیدا ( ڕۆژنامەی هاوكاری وەك نموونە )، پڕۆفیسۆری یاریدەدەر د. ئەحمەد حەمە ئەمین.
چوارەم: نووسینە هەمە بابەتەكانم،، مومتاز حەیدەری، بەشی یەكەم.
بەرگی پێنجەم: نووسینە هەمە بابەتەكانم، مومتاز حەیدەری، بەشی دووەم.
بەرگی شەشەم: دیدارە هەمە بابەتەكان، بەشی یەكەم،. مومتاز حەیدەری.
بەرگی حەوتەم: دیدارە هەمە بابەتەكان، بەشی دووەم، مومتاز حەیدەری.
بەرگی هەشتەم: دیدارە هەمە بابەتەكان، بەشی سێیەم، مومتاز حەیدەری.
بەرگی نۆیەم: مرۆڤە نیشتمانپەروەرە بەخشندەكان، بەشی یەكەم، مومتاز حەیدەری.
بەرگی دەیەم: مرۆڤە نیشتمانپەروەرە بەخشندەكان، بەشی دووەم، مومتاز حەیدەری.
بەرگی یانزەیەم: جینۆساید لە خەزێنەی گۆڤاری K21 دا، مومتاز حەیدەری.
بەرگی دوووانزەیەم: گەنجینەی ڕێزلێنان- قەڵەمە زێڕینەكان، مومتاز حەیدەری.
بەرگی سیانزەیەم: شەش كتێب لە بەرگێكدا ( مەلای گەورە، مستەفا شەوقی و پەیژە، داری ماوەران، كورد و حكومەتی قاسم و سەرهەڵدانی شۆڕشی ئەیلوول، لەچلەی نەمری نەمرێكدا – عەزیز محەمەد، مام جەلال لوتكەی گەورەیی )، مومتاز حەیدەری.
بەرگی چواردەیەم: خەڵاتی میللی، مومتاز حەیدەری.
بەرگی پانزەیەم: كتێبخانە و ئەرشیفی مومتاز حەیدەری لە كتێبێكی ئەرشیفیدا، ئامادەكردنی: مومتاز حەیدەری، پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندنی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر د. ئەحمەد حەمە ئەمین.
بەرگی شانزەیەم: جەژنی كتێب، جەژنی ژیانە، مومتاز حەیدەری.
بەرگی حەڤدەیەم: حوزنی موكریانی گەورە ڕۆژنامەنووس و مێژوونووس، مومتاز حەیدەری.
بەرگی هەژدەیەم: ژیانی كوردەواری، مومتاز حەیدەری.
*
هەرچەندە وەك كۆكارێكی ئەرشیفی ئەم زنجیرە كتیبە فرە لایەن و گشتگیرە و چاپ و بڵاوكردنەوەشی شایستەی پەسن و ئافەرینكردنە، بەڵام لەڕووانگەی منەوە وەك ناوەڕۆك سەرجەم بەرگەكانی لەپێوانەی ڕۆژنامەنووسی و مێژووییدا چوونیەك نین، بەڵكو بەشێكیان زۆرتر وەك تۆماری خودی دەبینرێن و ناوەڕۆكەكەیان فۆرمێكی سنوورداری هەیە، وەك بەشێك لەو دیدار و چاوپێكەوتنانەی سازیكردوون. هەروەها ئەو بابەت و فۆتۆیانەش كە چەند بوارێكی ژیانی تایبەتی خۆی بەیان دەكەن. ئەمەش چەند بەرگێك دەگرێتەوە.
لەبەرامبەردا، بەشێك لە بەرگەكانی تری ئەو كۆبەرهەمە، جیاواز لە ئەوانی دی لەڕووی ئەلف و بێی رۆژنامەنووسی و داتای مێژووییەوە بایەخێكی زۆرتر لە خۆدەگرن و دەكرێت وەك سەرچاوەی باش لە كاری توێژینەوە و بەدوواداچوونی ئەكادیمی و زانستیدا سوودیان لێوەربگیرێت.
هەلبەت ئەوە ڕووانگە و تێفكرین و هەڵسەنگاندنی منە بۆ ئەو كۆبەرهەمە و، مەرج نییە هەمووان وەكو من لێی بڕوانن. بەڵام وەك پرەنسیپێكی هەمیشەیی كە لەسەری ڕاهاتووم و بەردەوام پیادەم كردووە، مەبەستمە لە ئاراستەیەكی تەندرووست و ڕووانینێكی ڕاستگۆیانە و، لەهەمانكاتیشدا دوور لە هەر وەسف و پیاهەڵدانێكی ناڕاست و زیادەڕۆیانە بیروڕای خۆم سەبارەت بەو كۆبەرهەمەش دەرببڕم. ئەمەش لەڕووی ئازادی بۆچوون و دەربڕینی سەرنجی تاكەكەسییەوە، نۆرماڵ و ئاساییە.
*
لەگەڵ ئەوەشدا، من پێموایە ئەو كۆبەرهەمە قوورسایی تایبەت بە خۆی هەیە و بە شێوەیەكی گشتی دەكرێت لەسێ ڕووانگەوە ڕانان و هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێت و، بایەخەكەی لەبەرچاو بگیرێت:
ڕووانگەی یەكەم:
ئەو كۆبەرهەمە دەبێتە گەنجینەیەكی باش بۆ كۆكردنەوەی كۆی نووسین و بەرهەمەكانی ئەو ڕۆژنامەنووسە و ڕزگاركردنی لە فەوتان، بەتایبەتی لە هەلومەرج و بارودۆخی نالەباری ئەم وڵاتەدا كە بە داخەوە ڕووداو و پێشهاتە سیاسی و سەربازییەكان بەردەوام خەلكی ئەو نیشتمانەیان دووچاری ماڵوێرانی و گرتن و كوشتن و تاڵانی و ئاوارەیی و سەرگەردانی كردووە.
لەهەمانكاتدا ئەم كۆبەرهەمە دەبێتە سەرمایەیەكی مەعنەوی گەورە بۆ وی لەڕووی كاری ڕۆژنامەنووسی بە تایبەتی و ئەزموونی نووسین بەگشتی و باشتر یارمەتی دەدات ناسنامە ڕۆژنامەنووسییەكەی بەدیوێكی چلۆنایەتیدا بسەلمێنێت. هەروەها لەوەشدا قازانجی پێدەگەیەنێت كە بەر لەوەی دونیای فانی بەجێبهێڵێت، بە خودی خۆیی و لەنزیكەوە خەوش و كێماسی و كەموكوڕییەكانی ناو بابەت و نووسراو و ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییەكانی وەلاناوە و وایكردووە بەشێوەیەكی ڕەزامەندانە بكەونە بەردەستی توێژەرەوان و پسپۆران و خوێنەران.
ڕووانگەی دووەم:
ئەم كۆبەرهەمە ئەگەر تێكڕاشی نەبێت، هەروەك پێشتر ئاماژەم بۆ كرد، ئەوە بەبێ هیچ چەندوچوونێك بەشێكی دەبێتە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ مێژووی ڕۆژنامەنووسی كوردی و تۆماركردنی ئەو زەمەنەی ئەو ڕۆژنامەنووسە كارەكانی خۆی تیادا ڕاییكردووە. لەو چوارچێوەیەشدا بابەت و ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییەكانی دەبنە ئاوێنەیەك بۆ نیشاندانی چلۆنایەتی ژیانی خەڵك لە هەندێك بواری زیندوودا لە چەند دەیەیەك لەمەوبەردا، بەتایبەتی لە شاری هەولێر و دەوروبەریدا. ئەمەش لایەك بە وشە تۆماركراوە، لەلایكی تریشەوە بەشێوەی فۆتۆ خراوەتە ڕوو.
لەهەمانكاتدا ئەو كۆبەرهەمە دەبێتە سەرچاوەیەكی باش بۆ پێدانی زانیاری لەبارەی كەسانێكی دی چ لە كایەی ئیمانیدا بێت، یاخود لە كایەی ڕۆژنامەگەریدا بێت كە بە خەمخۆری و دڵسۆزییەوە لەبوارەكەی خۆیاندا كاریانكردووە و شوێندەستیان دیاربووە.
ڕووانگەی سێیەم:
بەو پێیەی ئەم كۆبەرهەمە بواری سیاسیشی گرتۆتەخۆی و سەبارەت بە چەند سیاسییەك زانیاری خستۆتەڕوو، بە كورد و غەیرە كوردەوە كە لە قۆناغە جیاوازەكاندا ڕۆڵ و كاریگەرییان لەسەر گۆڕەپانی سیاسی باشووری كوردستان و عێراقدا هەبووە، بۆیە دەكرێت وەك سەرچاوەیەكی مێژووییش لێی بڕوانرێت تاكو لێیەوە بەدواداچوون بۆ چییەتی كەسایەتی و ئەزموونی سیاسی و كارەكانی ئەو سیاسییانە بكرێت. هەڵبەت لەوەدا بەرێز ( مومتاز حەیدەری ) ماندووبوونێكی زۆری كێشاوە و كۆششی كردووە هەگبەیەك لە زانیاری باش كۆبكاتەوە و پاشانیش پێشكەش بە كۆی توێژەران و پسپۆران و خوێنەرانی بكات.
هەول و كۆششی وی بۆ گەڕان و كنە و پشكنین و پەیداكردنی بەڵگەنامە و فۆتۆی تایبەت بەو سیاسییانە و ڕۆڵ و كاریگەری و جموجۆلە سیاسییەكانیان و تەوزیفكردنی لەكۆكارەكەیدا، وایكردووە گرنگییەكی زۆرتری بۆ لەبەرچاو بگیرێت و لێیەوە باشتر بتوانرێت زانیارییەكان بگەیەنرێتە ئەوانەی مەبەستیانە چەند سەرەداوێكی زیاتر سەبارەت بە كەسێتی و ڕۆڵ و كاریگەری و جموجۆڵ و چالاكییەكانی ئەو سیاسییانە بەدەستبخەن.
هیوای تەمەندرێژی بۆ بەڕێز ( مومتاز حەیدەری ) و بەردەوامی بۆ قەڵەمەكەی دەخوازم...
* ڕەوسەی قەڵەمەكەم، كۆبەرهەمی ڕۆژنامەنووسی، 18 بەرگ، مومتاز حەیدەری، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر، 2022
20 / 6 / 2024