سەردار ئەکرەم/بەریتانیا
لە سەرەتای مێژووی مرۆڤایەتییەوە، شانۆ وەک فۆرمێکی هونەری قووڵ و کاریگەر خۆی نمایش کردووە. بەڵام ئایا شانۆ تەنها سەرچاوەیەک بۆ کات بەسەربردنە، یان خاوەنی پیرۆزییەکی قووڵترە کە لە ڕەگ و ڕیشە مێژوویی و فەلسەفییەکانیدا حەشار دراوە؟ ئەم پرسیارە بنەڕەتییە، کە پەیوەندی بە سروشتی شانۆ و ڕۆڵی لە ژیانی مرۆڤدا هەیە، پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی ورد هەیە.
لێردا هەوڵ دەدەم بچمەسەر ئەو ڕەگ و ڕیشە ئایینی و ڕێوڕەسمییانەی کە شانۆ لێیەوە سەری هەڵداوە، هەروەها چۆنیەتی گۆڕانکاریی چەمکی پیرۆزی لە چوارچێوەی شانۆدا لە سەردەمە جیاوازەکاندا.
ڕەگ و ڕیشە ئایینییەکان: شانۆ لە یۆنانی کۆن و میسردابۆ تێگەیشتن لە چەمکی پیرۆزیی شانۆ، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سەرەتاکانی. لە یۆنانی کۆندا، شانۆ بە شێوەیەکی قووڵ بە ئایینەوە بەسترابووەوە. شانۆگەرییەکان بەشێک بوون لە فێستیڤاڵە ئایینییەکان کە بۆ خوداوەند دیۆنیسۆس، خوداوەندی شەراب و بەپیتێتی، ساز دەکران . ئەم نمایشە شانۆییانە تەنها کات بەسەربردن نەبوون، بەڵکو پەرستشێک بوون و وەک ڕێگەیەک بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ خوداوەندەکان سەیر دەکران. وشەی "تیاترۆن" (Theatron) کە وشەی شانۆی لێوە هاتووە، لە زمانی یۆنانیدا بە واتای "شوێنی بینین" دێت ، کە ئاماژەیەکی قووڵە بۆ ئەوەی شانۆ شوێنێک بووە بۆ بینینی ڕاستییە قووڵەکان یان وادەزانرا خوداوەندەکان تێیدا دەردەکەون.هەروەها لە میسری کۆندا، ڕێوڕەسمە ئایینییەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان لە پەرەپێدانی فۆرمە سەرەتاییەکانی شانۆدا هەبووە. کاهینە میسرییەکان ڕێوڕەسمەکانی ئۆزیریسیان نمایش دەکرد، کە تێیدا چیرۆکی مردن و زیندووبوونەوەی خوداوەند ئۆزیریس بە شێوەیەکی دراماتیکی و گشتی دەگێڕدرایەوە . ئەم نمایشە ڕێوڕەسمییانە، کە تێکەڵەیەک بوون لە چیرۆکگێڕان، مۆسیقا، و جووڵە، بناغەیەکی گرنگیان بۆ پەرەسەندنی شانۆ دانا. ئەم پەیوەندییە سەرەتاییەی شانۆ بە ئایین و ڕێوڕەسمەکانەوە، بنەمایەکی بەهێز دەبەخشێت بەو بیرۆکەیەی کە شانۆ خاوەنی ڕەگ و ڕیشەیەکی پیرۆزە.
تێگەیشتنێکی فەلسەفی چەمکی "پیرۆزی" لە چوارچێوەی شانۆدا پێویست ناکات بە تەنها بە واتای ئایینی تەقلیدی بێت. لە ڕوانگەیەکی فەلسەفییەوە، پیرۆزیی شانۆ دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ توانای شانۆ لە گۆڕانکاری، دروستکردنی ئەزموونێکی هاوبەشی قووڵ، و دۆزینەوەی ڕاستییە بنەڕەتییەکانی ژیان. بۆ نموونە، تیۆریست و دەرهێنەری ناوداری پۆڵەندی، یێژی گروتۆڤسکی (Jerzy Grotowski)، باوەڕی وابوو کە شانۆ دەتوانێت ببێتە شوێنێک بۆ گەیشتن بە ناوکی ناوەوەی خود لە ڕێگەی نمایشەوە، و جەختی لەسەر وزەی ڕۆحی شانۆ دەکردەوە . لەم تێڕوانینەدا، شانۆ دەبێتە شوێنێکی پیرۆز، نەک بە واتای ئایینی، بەڵکو بە واتای شوێنێک کە تێیدا گۆڕانکارییەکی قووڵی ڕۆحی و دەروونی ڕوودەدات.شانۆ وەک "شوێنێکی پیرۆز" سەیر دەکرێت چونکە توانای هەیە سنوورەکانی واقیع تێپەڕێنێت و بینەر بەرەو جیهانێکی دیکە ببات، جیهانێک کە تێیدا پرسیارە گەورەکانی ژیان، مردن، خۆشەویستی، و دادپەروەری تاوتوێ دەکرێن. ئەمەش وای لێدەکات ببێتە شوێنێک بۆ ڕەنگدانەوەی قووڵی مرۆڤایەتی و دۆزینەوەی واتای ژیان. هەروەها، شانۆ وەک میراتگری ئەو نەریتانە سەیر دەکرێت کە شوێنەکان بۆ ڕێوڕەسمە ئایینییەکان پیرۆز دەکەن ، تەنانەت ئەگەر چیتر ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە ئایینەوە نەبێت.
وەهەروەها گۆڕانکارییەکانی شانۆلەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا، شانۆ گۆڕانکارییەکی بەرچاوی بەسەردا هات. لە کاتێکدا کە ڕەگ و ڕیشەی ئایینیی خۆی پاراست، بەڵام وردە وردە لە چوارچێوەی تەواو ئایینی دوورکەوتەوە و بوو بە فۆرمێکی هونەری سەربەخۆ. ئەم گۆڕانکارییە بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و فەلسەفییەکان. بۆ نموونە، لە سەردەمی سەرەتای مەسیحییەتدا، زۆرجار شانۆ تووشی ڕەخنە و دژایەتی دەبووەوە بەهۆی ڕەگ و ڕیشە بتپەرستییەکانی و ئەو تێڕوانینەی کە شانۆ دەتوانێت ببێتە هۆی بێڕەوشتی . ئەمەش وای کرد شانۆ لە هەندێک قۆناغدا پەراوێز بخرێت یان گۆڕانکاری بەسەردا بێت بۆ ئەوەی لەگەڵ بەها نوێیەکاندا بگونجێت.لە سەردەمی مۆدێرندا، چەمکی "پیرۆزیی سێکولار" (Secular Sacredness) سەری هەڵداوە، کە تێیدا شانۆ گرنگییەکی قووڵ و نزیک لە ڕۆحییەت دەپارێزێت، بەڵام بەبێ ئەوەی بە ئایینێکی دیاریکراوەوە ببەسترێتەوە . شانۆ دەبێتە شوێنێک بۆ تاوتوێکردنی کێشە کۆمەڵایەتییەکان، سیاسییەکان، و فەلسەفییەکان، وەک ئاوێنەیەک بۆ ڕەنگدانەوەی کۆمەڵگا و هاندانی بینەر بۆ بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە. لەم ڕوانگەیەوە، شانۆ دەتوانێت بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و هۆشیارکردنەوەی مرۆڤەکان خزمەت بکات، کە ئەمەش جۆرێک لە پیرۆزیی نوێی پێدەبەخشێت.
ئایا شانۆ پیرۆزە؟ گفتوگۆ و تێڕوانینە جیاوازەکان پرسیارەکە دەمێنێتەوە ئایا شانۆ پیرۆزە؟ وەڵامەکە ئاڵۆزە و بەندە بە تێڕوانینی تاک و چوارچێوەی فەلسەفییەوە. لایەنگرانی بیرۆکەی پیرۆزیی شانۆ جەخت لەسەر چەند خاڵێک دەکەنەوە. یەکەم، پەیوەندیی قووڵی شانۆ بە ڕێوڕەسمە ئایینییەکان و پەرستشەکان لە شارستانییەتە کۆنەکاندا، بەڵگەیەکی بەهێزە بۆ پیرۆزییەکەی. دووەم، شانۆ توانای هەیە بینەر تووشی گۆڕانکارییەکی قووڵی سۆزی و فیکری بکات، کە ئەمەش ئەزموونێکی نزیک لە ڕۆحییەتە. سێیەم، شانۆ شوێنێکە بۆ کۆبوونەوەی خەڵک و بەشداریکردن لە ئەزموونێکی هاوبەشدا کە دەتوانێت سنوورە تاکەکەسییەکان تێپەڕێنێت و هەستێکی یەکگرتوویی دروست بکات.لە بەرامبەردا، هەندێک ڕەخنەگر یان تێڕوانینی جیاواز پێیان وایە کە پیرۆزیی شانۆ چەمکێکی ڕێژەییە یان گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە. ئەوان ئاماژە بەوە دەکەن کە لە سەردەمی مۆدێرندا، شانۆ بەشێکی زۆری بووەتە پیشەسازییەک و لەژێر کاریگەریی هێزە بازرگانییەکاندا، کە ئەمەش دەتوانێت لە پیرۆزییەکەی کەم بکاتەوە. هەروەها، شانۆ لە زۆربەی کۆمەڵگەکاندا چیتر بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە ئایینەوە نییە، بەڵکو زیاتر فۆرمێکی هونەریی سێکولارە. لە کۆتاییدا، ئەوان دەڵێن شانۆ بەرهەمی مرۆڤە و ڕەنگدانەوەی کۆمەڵگای مرۆییە، نەک سروشتێکی خودایی یان پیرۆزی ڕەها.
جگەلەوەش شانۆ وەک ئاوێنەی ڕۆحی مرۆڤایەتیە
،وە دەتوانین بڵێین کە پرسی پیرۆزیی شانۆ پرسیارێکی کراوەیە و وەڵامێکی یەکلاکەرەوەی نییە. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە، توانای شانۆیە بۆ ئەوەی ببێتە شوێنێک بۆ ڕەنگدانەوەی قووڵی مرۆڤایەتی، تاوتوێکردنی پرسیارە بنەڕەتییەکان، و هاندانی بینەر بۆ بیرکردنەوە و گۆڕانکاری. جا چ بە ڕەگ و ڕیشە ئایینییەکانییەوە بێت، یان بە توانای گۆڕانکاریی سێکولارییەوە، شانۆ هەمیشە وەک فۆرمێکی هونەری قووڵ و واتادار ماوەتەوە. ئەو وەک ئاوێنەیەک وایە کە نەک تەنها واقیعمان پێشان دەدات، بەڵکو توانای ئەوەشی هەیە کە وێنەیەکی باشتر لە خۆمان و جیهانمان پێشان بدات، وەک چۆن دەتوانین بین. لەم ڕوانگەیەوە، شانۆ بە دڵنیاییەوە خاوەنی جۆرێک لە پیرۆزییە، پیرۆزییەک کە لە توانایدا بۆ ورووژاندنی ڕۆح و عەقڵی مرۆڤدا حەشار دراوە