"حکومەتی کەسایەتی یان حزبی، شەڕێکی نوێ لەسەر داهاتووی سیاسیی عێراق"
"هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، لە نێوان سەقامگیری و تەوژمێکی نوێی ناسەقامگیریدا"
راپۆرتى شيكارى
هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لەكاتێكدایە، کە وڵات بەرەوڕووی قەیرانێکی سیستەماتیكی لە سیستەمی حوکمڕانیدا دەبێتەوە، شارەزایان هۆشداری دەدەن لەوەی، كە سیستەمی موحاسەسە و دابەشکردنی دەسەڵات بەپێی پێکهاتەی مەزهەبی و ئیتنیکی، بەردەوام وەک کۆسپێکی سەرەکی لەبەردەم بونیادنانی دەوڵەتێکی بەهێز و دامەزراندنی حکومەتێکی لێپرسراو ڕادەوەستێت. لێکۆڵەران دەڵێن ئەم هەڵبژاردنە ئەگەری کەمی هەیە بتوانێت گۆڕانکاری ڕاستەقینە بهێنێت، بەڵکو لەوانەیە ببێتە هۆی تەوژمێکی نوێی ناسەقامگیری. ململانێی دەسەڵات لە نێوان هێزە شیعەکاندا لەسەر شێوازی حوکمڕانی و دیاریکردنی سەرۆکوەزیران، کێشەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان لەسەر بودجە و نەوت، هەروەها کاریگەریی هێزە دەرەکییەکان، هەموویان وا دەکەن پێکهێنانی حکومەتی داهاتوو ببێتە یەکێک لە ئاڵۆزترین قۆناغە سیاسییەکانی عێراق لە دوای ٢٠٠٣. ئەم راپۆرتە شیکاری دوو دیدگای جیاواز لەسەر ئاستەنگەکانی بەردەم عێراقی نوێ و ئەو مەترسيیانە پێشکەشدەکات، کە لە ئاسۆی ئەم هەڵبژاردنەدا چاوەڕێی وڵات دەکەن.
نووسەرو لێکۆڵەر ڕابەر تەڵعەت، خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە لێکۆڵینەوەی سیاسی و نێودەوڵەتی لە زانکۆی یاگیلۆنسکی پۆڵەندا، هۆشداری لەوە دەدات، کە هەڵبژاردنی ئەمجارەی پەرلەمانی عێراق ناتوانێت دەروازەی گۆڕانکاری ڕاستەقینە بکاتەوە.
بەپێی گوتەى تەڵعەت، "ئەم هەڵبژاردنە هیچ دەرفەتێک بۆ بونیادنانی دەوڵەت، بەهێزکردنی پایەکانی نەتەوەسازی، یان چەسپاندنی دەسەڵاتی یاسا و دەستوور دروستناکات. لە جیاتی ئەوە، ئەم پرۆسەیە تەنها رکابەرییەکی مەترسیدارە لە نێوان نوخبە دەسەڵاتدارەکاندا، کە ساڵانێکە دەوڵەت و سەرچاوەکانیان کۆنتڕۆڵکردووە".
لێکۆڵەرەکە تیشک دەخاتە سەر سیستەمی موحاسەسە (دابەشکردنی دەسەڵات بەپێی پێکهاتەی مەزهەبی و ئیتنیکی) وەک گرفتی بنەڕەتی عێراق. ئەم سیستەمە کە لەسەر بنەمای هاوبەشکردنی پێکهاتەیی بونیادنراوە، ڕێگری سەرەکییە لەبەردەم دامەزراندنی حکومەتێکی لێپرسراو، چونکە میکانیزمی لێپرسینەوە تیایدا لاوازە.
تەڵعەت ئاماژە بەوە دەکات کە، "هەوڵی پێشووی موقتەدا سەدر بۆ دروستکردنی حکومەتی زۆرینەی نیشتمانی سەرکەوتوو نەبووە. لە ئێستادا، تاکە بەدیلی بەردەست حکومەتی ئیئتیلافی مەزهەبی و ئیتنیکییە، کە تیایدا دەنگی هاووڵاتيیان تەنها بۆ پڕکردنەوەی دەفری هێزە تائیفییەکان بەکاردێت لە پێناو دەستگیربوون بە زۆرترین پۆستی بەرزی حکومی".
لێکۆڵەرەکە ئەوەش دەخاتەروو کە، "عێراق لە بەرامبەر شکستی سیستەماتیکی مۆدێلی حوکمڕانیدا ڕووبەڕووە. نوخبە سیاسییەکان کە لە ڕێگەی سیستەمی موحاسەسەوە دەسەڵاتیان بەدەستهێناوە، بەپێی ڕوانینی تەڵعەت، "خۆیان بەرهەمهێنەری قەیرانن نەک چارەسەرکەریان"، ناوبراو ئەوەشى خستەروو، "ئەگەری ئەوەی کە ئەم هەڵبژاردنە بتوانێت ئەم داینامیکە بگۆڕێت زۆر لاوازە، بەپێچەوانەوە، مەترسی بەرز هەیە کە ببێتە هۆی دروستبوونی تەوژمێکی دیکەی ناسەقامگیری".
لێکۆڵەرەکە ئاماژە بە سێ فاکتەری سەرەکی دەکات کە دەکرێت ئەم قەیرانە قووڵتر بکەنەوە، كە ديارترينيان بريتييە لە، "بوونی گرووپە چەکدارەکان و قەیرانی ئابووری و دەستێوەردانی هێزە دەرەکییەکان لە ناوچەکەدا". تەڵعەت لەبارەى ئەو فاکتەرانە ئەوەشى نەشاردەوە كە، "پشتیوانی بەهێز دەبەخشن بە پێشبینی دووبارەبوونەوەی ناسەقامگیری لە عێراق لە دوای هەڵبژاردنەکان".
د. یاسین تەها، رۆژنامەنووس و شارەزای کاروباری عێراق، شیکاریيەکی قووڵی لەسەر ئاڵۆزییەکانی پێکهێنانی حکومەتی داهاتووی عێراق پێشکەشکردووە، کە تیشک دەخاتە سەر ململانێی دەسەڵات لە نێوان هێزە سیاسییەکاندا و ئاراستەی نوێی سیستەمی حوکمڕانی لە ئەم وڵاتەدا.
بەپێی راپۆرتە شيكارييەكەى د. تەها، "هێزە شیعەکان قۆناغی ئێستای سوودانی و میکانیزمی کارکردنی، وەک مەترسییەک بۆ سەر سیستەمی سیاسی هەڵدەسەنگێنن. ئەم هێزانە گلەیی لەوە دەکەن کە حکومەتی ئێستا لەسەر بنەمای کەسایەتی بونیادنراوە، لەکاتێکدا پێشتر حکومەتەکان هی حزبەکان بوون، یان بەپێی پێکهاتەکان و هاوپەیمانیی نیشتمانی پێکدەهێنران. لە ڕوانگەی ئەم هێزانەوە، ئەمە پاشەکشەیەکی گەورەیە و ئێستا هەوڵدەدەن بنکە سیاسییەکەی شیعە بکەنە زەمینەی دیاریکردنی سەرۆکوەزیران، نەک دەستکەوت و پرۆژەی کەسایەتی وەک ئەوەی سوودانی خوازیارییەتی. ئەم گۆڕانکارییە لە شێوازی حوکمڕانیدا وا لە هێزە سیاسییە تەقلیدییەکان دەكات، نیگەرانی زیاتريان لەسەر داهاتووی کاریگەریی خۆیان هەبێت".
ئەو رۆژنامەنووسە ئەوەشى خستۆتەروو، "بەپێى تێگەیشتنی محەمەد شیاع سوودانی، هەڵبژاردنەکە یان دەبێتە هۆی سەقامگیری، یان پاشەکشەی زیاتر. پرۆسەی دیاریکردنی سەرۆکوەزیران زۆر ئاڵۆزە و تەنها لەسەر دەنگی بلۆکی شیعی ناوەستێت، بەڵکو پێویستیی بە ڕەزامەندیی پێکهاتەی سوننە و کورد، کاریگەریی هاوکێشەی ئەمریکا و ئێران، هەروەها پشتیوانیی مەرجەعییەتی نەجەفیشە. سوودانی لەگەڵ ئەوەی خوازیاری مانەوەیە، بەڵام ڕووبەڕووی مەترسیی بچووکبوونەوەی لیستەکەی و هەڵوەشانەوەی کاندیدەکانی دەبێتەوە، بەتایبەتی کە لیستەکەی ژێرخانێکی فیکریی پتەوی نییە. ئەم لاوازییە ساختارییە دەکرێت کاریگەرییەکی نەرێنی لەسەر شانسی مانەوەی ئەو لە پۆستەکەیدا هەبێت".
د. تەها ئاماژە دەکات کە، "نووری مالیکی وەک ڕکابەری سەرەکیی سوودانی، ئاستەنگی زۆری لەبەردەمە بۆ گەیشتن بە پۆستی سەرۆکوەزیران، لەوانە ڤیتۆی مەرجەعییەتی سیستانی، کێشەکانی لەگەڵ ڕەوتی سەدر و بارودۆخی قۆناغی داعش، کە هێشتا لە بیرەوەرییەکی نەرێنی لای زۆر لایەنی سیاسی و خەڵکی جیا نەبووەتەوە، هەروەها ژمارەیەکی زۆر کاندیدی دیکەش هەن کە دەکرێت ببنە هۆی دواخستنی پێکهێنانی حکومەت، ئەمەش دەرفەتی گەیشتن بە کۆکردنەوەی سیاسی لەسەر ناوێک دەکاتە کارێکی زۆر ئەستەم و پێویستیی بە دانوستان و ڕێککەوتنی زۆری هەیە".
د. تەها باسى لەوەشكردووە كە، "لەوەتەی هاوپەیمانیی کورد و شیعە لە دووەمین دەورەی مالیکی لە نێوان ساڵانی ٢٠١٠ تا ٢٠١٤ بەهۆی کێشەی نەوت و ناکۆکیی هەرێمییەوە لاواز بوو، پرسی هەرێمی کوردستان بووەتە کەرەستەیەکی باوی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ هێزە شیعەکان". شارەزاکە پێشبینیدەکات کە، "بۆ هەڵبژاردنی داهاتووش کێشەی بودجە و نەوت بە هەمان شێوە بەکاربهێنرێت، چونکە ئەمە دەرفەتێک دەداتە سوودانی تا خۆی وەک سەرکردەیەکی بەهێز لە بەرامبەر هەرێم نیشانبدات و وەڵامی ئەو ڕکابەرانەی بداتەوە کە بە سازشکار ناویدەبەن. ئەم ستراتیژییەتە سیاسییە ڕێگە بە هێزە سەرەکییەکان دەدات، کە پشتیوانیی خەڵکی لە ناوچە جیاوازەکان بەدەستبهێنن بە هاندانی هەستی نیشتمانگەری و بەرگری لە یەکپارچەیی وڵات".
د. تەها تیشک دەخاتە سەر بەکارهێنانی دۆسیەی مووچە لەلایەن هێزە کوردییەکانی دەسەڵاتەوە بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان. بەپێی ئەم شیکارییە، ئەم لایەنانە بنەجێکردنی مووچە ڕەتدەکەنەوە، تا قازانجی زیاتر لەم دۆسیەیە بکەن. شارەزاکە دەڵێت لەناو لیستەکانی مووچەی هەرێمدا هەزاران ناوی وەهمی هەیە، لەکاتێکدا فەرمانبەرە ڕاستەقینەکان سادەترین مافی داراییان نییە. د. تەها جەختدەکاتەوە کە پێویستە حکومەتی فیدراڵی ئەم دۆخە دژوارە ڕاستبکاتەوە و چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە، چونکە ئەم کێشەیە نەک تەنها کاریگەری نەرێنی لەسەر ئابووری و خزمەتگوزاریی هەرێم دەبێت، بەڵکو دەبێتە هۆی لاوازبوونی متمانەی خەڵک بە دامەزراوە فەرمییەکان.
ئەو رۆژنامەنووسە ئەوەش ناشارێتەوە کە، "پێکهێنانی حکومەتی داهاتووی عێراق بەرەوڕووی چەندین ئاڵۆزی و کێشەی ریشەییە، لە ململانێی دەسەڵات لە نێوان هێزە شیعەکاندا، تا کێشەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستان و کاریگەریی هێزە دەرەکییەکان. ئەو فاکتەرانەی کە د. تەها باسی دەکات، پێشبینیدەکەن کە پرۆسەی پێکهێنانی حکومەت لەوانەیە ماوەیەکی درێژ بخایەنێت و پێویستیی بە دانوستان و ڕێککەوتنی فراوانی هەبێت لە نێوان هەموو لایەنە سیاسی و پێکهاتەیی و ناوچەییەکاندا. داهاتووی سیاسیی عێراق بەستراوەتەوە بە توانای ئەم لایەنانە لە دۆزینەوەی فۆرمولایەکی گونجاو کە هەموو لایەک بەشداریی تێدا بكەن و هاوکات سەقامگیری و بەردەوامیی حوکمڕانی دابینبکات".