سەدیق سەعید رواندزی
پەیوەندی خۆشەویستیی نێوان هەردوو ڕەگەز، پانتاییەكی گەورەی لە ڕووداوەكانی مەم و زین و شانۆنامەی ڕۆمیۆ و ژوولێتدا گرتووە، تا ئەو ئاستەی ناو هەردوو دەقەكە بە ناوی ئەو خۆشەویستانەوە ناوبنرێن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە دوو تێكستی هاوئاست بن و ئیدی شاكاری مەم و زین تەنها لەو ڕووداوەدا كورتبكەینەوە و پاشانیش بیهێنینە ئاستی ئەو شانۆنامەی شكسپیر، كە لە ڕووی زمان و گێڕانەوە و ڕەنگدانەوەی سەرخانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە، لە ئاست مەم و زیندا نییە، چونكە مەم و زین داستانێكی شیعری درێژە، ڕیتم و مۆزیك و شێوەی گێڕانەوەی بە هەناسەیەكی قووڵ و درێژی شیعرییانە نووسراوە، پێچەوانەی شانۆنامەكە، كە شێوازی گفتوگۆ و دەربڕینی، هەڵگڕی زمانێكی ئاسایی ئاراستەكراوە. بێگومان ئەم زمانەش جیایە لە زمانی شیعری، بۆیە دەبێ ڕۆمیۆ و ژوولێت، لە پەراوێزی مەم و زینەوە ببینرێت! بەردەوام لە پەیوەندیی خۆشەویستیدا، ئەوە دەگوترێتەوە كە خۆشەویستی لە یەكەم نیگاوە دەستپێدەكات، بەو مانایەی كاتێ هەركام لە دوو ڕەگەزەكە لە ڕێكەوتێكدا یان بۆنە و یەكترناسینێكدا، بۆ یەكەم جار نیگاكانیان لێكگیردەبن، ئیدی هەستی خۆشەویستییان لا دروستدەبێت. یەكەم بینین، كە تیایدا ئەو شوێنی خۆی لە نێو سۆمای ئەویتر دەگرێت، ئیدی وردە وردە ئەو نیگاكردنە دڵ و هزر و هەموو ژیانی ئەویتر گەمارۆدەدات، تا سەرەنجام وایلێدەكات، بەجۆرێك خۆی بەدەستەوەبدات، كە ئیدی بۆ هەتا هەتایە ئەو نەتوانێت لە نێو ئەو هەست و پەیوەندییە بێتە دەرەوە. ئەو یەكەم نیگایە، هەمیشە لەلایەن ئافرەتەوە وەك تیرێك دەگیرێتە دڵی پیاو "خۆشەویستی جگە لە هەڕەشەیەك بۆ سەر پیاو، كە دەیەوێت ڕاپێچی نێو زوڵمەتی ئەفسوون و جادوویی ئافرەتی بكات هیچی تر نییە" (1). كەواتا هەمیشە هێز و ئەفسوونی شاراوەی ئافرەتە پیاو گەمارۆدەدات ! بەبڕوای من، ئەمە پەیوەندیی بەوە نییە، كە كۆمەڵگەی ئێمە چونكە كۆمەڵگەیەكی خۆپارێزی و نەریتی و خێڵەكییە، ئیدی ئافرەت لە خۆشویستنی پیاودا دەستپێشخەرنابێت و لە یەكەم نیگادا كوڕێكی خۆشناوێت، ڕاستییەكەی ئەمە پەیوەندیی بە هێز و ئەفسوونی ژن هەیە، كە هەمیشە بوونەوەرێكە جوانتر و ڕۆمانسیتر و سەرسامكارتر لە پیاو ! لێرەدا ڕەنگە چیڕۆكی ئادەم و حەوا، دیارترین و بەرجەستەترین دەلالەتی ئەم ڕووداوە بێت، لە دەسپێكی ژیانی مرۆڤایەتی و یەكترناسینی هەردوو ڕەگەزە جیاوازەكەدا، چونكە حەوا وەك ژنێك نەك هەر دەتوانێت كاریگەریەتی لەسەر ئادەم وەك پیاوێك دروستبكات، بەڵكو پەلكێشی دەكات بۆ كردنی هەڵەیەكیش، كە ئێستاش بەداخەوە ژنی پێ بریندا دەكرێت ! حەوا نەك هەر توانی ئادەم دیل و دەستخەڕۆ بكات، بەڵكو هەستێكیشی لا دروستكرد، كە تەنانەت فەرمانی خوداش بشكێنێ، ئەو خودایەی خۆی بەدەستی خۆی دروستی كردبوو، وەلێ چونكە ڕەحم و بەزەییەكانی خودا، لە هی هەمووان گەورەتر و پڕسۆزترە، ئیدی خودا سزاكەی ئادەمی لە سۆنگەی ئەو هەڵەیەی كردی، بەوەدا تەنها فڕێ بدرێنە سەر زەوی بەڕووتی و پاشان بە گەڵایەك عەورەتیان داپۆشن و ئیدی لەوێوە ژیان دەستپێدەكات. ئادەم كاتێ ئەم كارە دەكات، كە خودا پێشتریش ئاگاداری كردۆتەوە ! لە پەیوەندیی خۆشەویستی، كە لە یەكەم نیگاوە دەستپێدەكات، ژن سیحر و ئەفسوونێك پەخشدەكات، كە تەنێ ئەوانەی دەكەونە داوی ئەم یەكەم نیگایەوە، لە جوانی و ئازار و هاوكات چێژەكەی دەگەن، ئەو ساتانە وەسف ناكرێن تا مرۆڤەكان خۆیان ئەزموونی نەكەن "خۆشەویستی ساتەوە ختێكە تیایدا چ لە لای نێر و چ مێ ، ڕەگەزی مێیە زاڵ دەبێت بە سەر " (2)، ئەمەش لە هێز و جوانی ژنەوە هاتووە، كە هەمیشە پتر سیحری كەمەندكێشی و جوانی زیاتری هەیە، لە ڕەگەزی نێر و ئەزموونەكانی خۆشەویستیش لە ژیانی مرۆڤایەتیدا، ئەو ڕاستییەیان سەلماندووە، وەك ئەوەی قەیس بۆ لەیلا شێت و دێوانە دەبێت، فەرهادیش كێوی بێستوون كون دەكات. ئەم كاریگەریەتییە لە ژیانی ڕەگەزی نێر كە ئافرەت دروستیدەكات، ڕەنگە ڕەگە مێژوویی و ڕوحییەكانی هەر پەیوەندیی بە چیڕۆكی حەواوە وەك یەكەم ئافرەت هەبێت، كە بۆ یەكەم جار هێز و دەسەڵات و كەمەندكێشی خۆی بەسەر ئادەم وەك یەكەم پیاو تاقیدەكاتەوە و سەركەوتووش دەبێت و ئادەم، خۆی، بەهەشت، ئەو پێگەیەی لای پەروەردگار هەیبوو، درزێكی تێدەكەوێت، ئەویش لە سۆنگەی ئەوەی كەوتە ژێر كاریگەریەتی ئافرەتێك و نەیتوانی دڵی بشكێنێت. لێرەوەش كاتێ دەگوترێت خۆشەویستی لە یەكەم نیگاوە دروستدەبێت، لە ڕاستیدا یەكەم نیگا نییە، بەڵكو دوا نیگا و دوا خۆبەدەستەوەدان و دوا كەرتبوونی خودە، كە ئیدی مرۆڤ بۆ هەتا هەتایە ئەوەی پێشوو نییە و نابێت و بەڵكو لە ناخەوە هەستدەكات، كەسێكی دیكەی لە نێو ناخ و دڵ دایە و لەگەڵی دەژیت. دیارە مەبەستی ئێمە لێرەدا، لەو ئەزموونە ڕۆمانسی و سۆزدارییە جەستەییانە نییە كە بە بەركەوتن، سیحری بە ناو خۆشەویستی نێوانیان بەتاڵ دەبێتەوە، بەڵكو مەبەستمان ئەو پەیوەندییە ڕوحی و ئەبەدییەیە كە بۆ هەمیشە دڵی دووكەس بەیەكەوە بە ئەڵقەیەكی ئاسنین بۆ هەتا هەتایە گرێدەدات و ناتوانن لە یەكتری جیاببنەوە. گەرجیابوونەوەش لە ئاستی جەستەیی، شوێن و ژیاندا ڕووبدات، ئەوا تەنها لە چوارچێوەی ئەو زەمەن و شوێنەیە كە ئەوان تیایدا دوورن، دەنا لە ڕووی ڕوحی و سۆزداری و خۆشەویستییەوە، ئەوانە لە یەكتری دانەبڕاون. ئێمە زۆرجار چیڕۆكی بەساڵاچووانێك دەبینین، كە دوای شەست ساڵ و هەفتا ساڵ لە دابڕانیان لە یەكتری كە پێشتر و لە تافی لاویەتیدا یەكتریان خۆشویستووە، كەچی لە دواساتەكانی پاییزی تەمەندا دەچنە نێو قەفەزی زێڕینەوە. خۆشەویستی ڕاستەقینە بۆ سێكس و چێژوەرگرتن نییە بەتەنها لە جەستەی یەكتری، بەڵكو خواستێكی شاراوەی گەورەی ڕوحی و دەروونییە كە تەنێ ئەوانەی لە نێو ئەزموونەكەدان، درك بە جوانی و گەورەیی و پیرۆزی و مەزنی دەكەن. دەشێ ئەم پەیوەندییە قووڵ و درێژمەودایە بەجۆرێك كە تا كۆتایی ژیان بەردەوام بێت، لە یەكەم نیگاوە پێشتر دروستبووبێت. یەكەم نیگا، یەكەم ئەڵقەی گرێدانی سۆمای دوو خۆشەویستە بە یەكتری كە پاشان سەردەكێشێت بە گرێدانی ڕوح و ژیانیش. ئەو ساتانە، ڕەنگە مرۆڤ لە حاڵەتێكی نائاگایانە دابێت و تەواو كەوتبێتە ژێر كاریگەریەتی ئەو هەست و سیحرەی لەو نیگایەوە دروستدەبێت، بێئەوەی خۆشی هەستی پێبكات. لە هەریەك لە مەم و زین و ڕۆمیۆ و ژوولێتدا، دوو چیڕۆكی گەورەی خۆشەویستی لە نێوان مەم و زین و ڕۆمیۆ و ژوولێتدا، دەبینرێن. بێگومان ئەم دوو شاكارە، كە بڕوام وایە مەم و زین لە ڕووی گێڕانەوە، وێناكردن و وسفكردنی ڕووداوەكان، زۆر لەو شانۆنامەی شكسپیر، هونەریتر و قووڵترە، بەتایبەتیش كە داستانی مەم و زین، لە دوو هەزار و پێنچسەد بەیت زیاتر (3) پێكهاتووە و بەراورد بە شانۆنامەكەی شكسپیر، دیالۆگەكانی لە شێوەی چوارینە شیعری داڕیژڕاون و فۆڕمێكی ئەدەبی باڵایان هەیە، لە كاتێكدا لە ڕۆمیۆ و ژوولێتدا، زمان لە ئاستی دەربڕین و ئامرازی گەیاندن و گفتوگۆدا، زمانێكی ئاساییە و ڕەنگدانەوەی هەمان ئەو نێوەندە كۆمەڵایەتییەی ژیانە، كە ڕووداوەكانی تێدا ڕوودەدەن و هیچ ڕەهەندێكی فەلسەفی قووڵیان نییە و جگە لەو ئاماژە چینایەتی و كۆمەڵایەتییەی گوزارشت لە پێگەی كۆمەڵایەتی دوو بنەماڵە دەكات، بەڵام خانی لە شاكارەكەیدا، كە مەم و زین دەكاتە بەهانە، بەوردی لەسەر ڕەهەندی سیاسی و نەتەوەیی و هزری كۆمەڵگەكەی دەوەستێت و باس لە نەبوونی میر و دەوڵەت و نایەكگرتووی كورد و ئەو ستەم و چەوسانەوە نەتەوەییە دەكات، كە لە سایەی ڕۆم و عەجەمەوە، كورد وەك نەتەوە تیایدا ژیاوە ! ئەمە وێرای ئەو ناتەباییەی لەنێوخۆدا هەیە، كە هەمیشە سەرچاوەی خەم و تاسە بووە بۆ خانی. گەرچی سەرهەڵدانی شیعری سیاسی لە ئەدەبی كوردیدا دەبەسترێتەوە بە حاجی قادری كۆیی، بەڵام گەر سەرنج لە مەم و زین بدەین، ئەوكات درك بەوە دەكەیەن، كە خانی یەكەم شاعیری كوردە، بنەماكانی شیعری سیاسی لە شیعردا بەرجەستە دەكات و ڕوانگەیەكی سیاسییانە و ڕەخنەییانەی بۆ حوكمڕانییەتی كوردی هەیە، ئەمە وێرای باسكردن لە ئایین و چەندین پرسی دیكە! لێرەوەش ناونانی شاكارەكە بە مەم و زین، مانای وانییە ئیدی تەواو وەك ڕۆمیۆ و ژوولێتە، ئەم تێڕوانینە بۆ ئەم شاكارە گەورە و نەتەوەییە، لە ڕاستیدا هەڵەیە و بەراوردكردن و هاوئاستكردنی دوودەقن، كە بەهیچ شێوەیەك شیاوی بەراوردكردن و هاوئاستكردن نین ! چونكە مەم و زین، دەقێكە گەورەتر لەو چیڕۆكە و چیڕۆكی خۆشەویستی مەم و زین، لە پەراوێزی ڕووداوەكانەوە دێت. بێگومان چیڕۆكی خۆشەویستی هەریەك لەو چوار كارەكتەرە، پانتاییەكی گەورەیان لەنێو ڕووداوەكاندا گرتووە و تا ئەو ئاستەی خۆشەویستی نێوانیان ببنە ناونیشانی دەقەكان. پەیوەندیی خۆشەویستی مەم بۆ زین، ڕۆمیۆش بۆ ژوولێت لە ڕێگەی ئەو دایەلۆگ و بەركەوتنانە دەردەكەوێت، كە لە پەراوێزی ڕووداوەكانەوە دەبینرێن. گەر یەكەم ساتی بینینی مەم و زین، بەراورد بە هەمان ئەو ساتەی ڕۆمیۆ و ژوولێت بكەین، دەبینین خانی، یەكجار هونەریانەتر و سەرنجڕاكێشتر و قووڵتر وەسفی ئەو ساتانە دەكات، لە كاتێكدا هەمان ئەو ساتە و نیگاكردنە لە شانۆنامەكەدا، گێڕانەوە و هێزێكی وای نییە.
خانی دەڵێت:
بێ هێز و كز و سڕ و كڕ و تاس
بێ تین و توان و هڕ و وڕ و كاس (4)
لێرەدا، كاریگەریی بینینی زین لەلایەن مەمەوە دەبینرێت، كە چۆن لە یەكەم نیگاوە، زین بە تیرێك دڵی مەم دەپێكێت، وەك ئەوەی هەمیشە لە پەیوەندیی خۆشەویستیدا، جەخت لەوە دەكرێتەوە، كە عشق و خۆشەویستی لە یەكەم نیگاوە دەستپێدەكات. ئیدی دوای ئەوەی مەم، زین دەبینێت، گۆڕانێكی جۆری لە هەست و ڕوانینی دروستدەبێت، بەشێوەیەك كە مەمێكی دیكە بێت ! لە وەسفی ئەو گۆڕانەدا، خانی دەڵێت:
لەو جوانییە بەم دوو ئاسكانە
سووتا دڵی ئەم دووناسكانە
دڵیان بە دڵی یەك ئاشنابوون
دڵ ئاوێنە بوون و ڕێنمابوون (5)
هەمیشە خۆشەویستی، ویستێكە لە دەرەوەی دەسەڵاتی مرۆڤەكان خۆیان. ئەو ویستە مرۆڤ بەجۆرێك ئاراستەدەكات، كە هەموو هەستەكانی، ڕوانین و بیركردنەوەكانی، لە ژێر سەنتەری مێشك و هزر دەربچن و ئیدی تەنها بە سۆز و دڵ بیردەكاتەوە و ئەو كەسە دەبینێت كە خۆشیدەوێت. ئەم سۆزەش بە ئەندازەیەك گەورە و بزووێنەر و كاریگەرە، كە مرۆڤ دەخاتە ژێر ڕكێفی خۆیەوە "سۆزەكانی مرۆڤ هەرچییەك بن، سۆزی خۆشەویستی لە هەموویان بەهێزتر و قووڵترە"(6)، بێگومان سۆزیش، هەستێكی نابەرجەستەیی و ناكۆنتڕۆڵكراوە و ناچێتە نێو خانەی هیچ جۆرە لێكدانەوەیەك. گریمان ئەگەر ئێمە پاساوێكمان هەبێت ڕەوایەتی ئەوەمان پێ بدات كە لە سۆنگەی هەر هەڵەیەكەوە بێت، ڕقمان لە كەسێك بێتەوە و خۆشماننەوێت، ئەوا لە سۆزی خۆشەویستیدا، ئەو هەستە بەجۆرێكی دیكە وێنادەكرێت. بۆیە كاتێ پرسیاری ئەوە لە خۆمان دەكەین كە بۆچی لە نێو هەزاراندا تەنها ئەومان خۆشویست، ؟ ئەوا پرسیارێكی بێ وەڵامە، چونكە لە بنەڕەتدا ناتوانین شڕۆڤەی ئەو سۆزە بكەین كە لە پەیوەندی بە ئەویتر هەمانە. هەستەكانیش، ئەو لایەنە دەماری و بایۆلۆژی و جەستەییەی مرۆڤن، كە ڕاستە لەژێر نێوەند و بڕیاری مێشكدانە، بەڵام لە هەموو كاتێك و لە هیچ قۆناغێكی ژیاندا بە قۆناغی تەواوكاریشەوە، بە بەردەوامی مێشك ناتوانێت هەستەكان ئاراستەبكات و كۆنتڕۆڵیان بكات، بەڵكو زۆرجار دوور لە بڕیار و ئاراستەی مێشك دەڕۆن و دەجووڵێنەوە. لەو سۆنگەیەوە لە ئەزموونی خۆشەویستیدا هەمیشە دەگوترێت مرۆڤەكان بە دڵ خۆشەویستی دەكەن بە ئاوەز نا، بە چاوی خۆشەویستی دەبینن، بە چاوی ئاسایی نا، بە هەست دەجووڵێنەوە، نەك بە ئەقڵ و لۆژیك، كە ڕەنگە ئەمەش هۆكارێكی هەرە دیاری پاڵنەری هەستی خۆكوژی و كردەی خۆكوشتنی خۆشەویستەكان بێت، لە ئەگەری مردن، یان دابڕان و بەیەكنەگەیشتن. پێچەوانەی ئەو ساتە كاریگەر و پڕ لە هەستانەی كە مەم زین دەبینێت، ئێمە هەمان هەست و قووڵایی و كاریگەریەتی خۆشەویستی، لە یەكەم نیگای ڕۆمیۆ و ژوولێتدا نابینین، كاتێ یەكتری دەبینن. واتا ساتێكە، بە هەمان ئەو ساتە ڕاگوزەرەی كە دوو خۆشەویستی ئاسایی یەكتری دەبینن، لە كاتێكدا بینیمان، مەم لە سۆنگەی بینینی زینەوە چ گۆڕانێكی بەسەردادێت. ژوولێت و ڕۆمیۆ، لە ڕێكەوتێكی ئاسایی یەكتری دەبینن، شكسپیر لە شانۆنامەكەیدا باسی ئەو ساتە دەكات و دەنووسێت:
ژوولێت: ئەوە كێیە كە سەمای دەكرد؟
دایەن: نازانم.
ژوولێت : بڕۆ ناوی بپرسە .
دایەن: دێتەوە، ناوی ڕۆمیۆیە لە بنەماڵەی مۆنتاگیۆیە، تاقە كوڕی دوژمنە گەورەكەی ئەنگۆیە.
ژوولێت: تاقە ئەوینم لە تاقە كینەم ڕسكا . (7)
گەر بەراوردی هەردوو دیمەنەكە بكەین، ئەوا لەمەم و زیندا، قووڵایی ئەم خۆشەویستییە و پەیوەندییە دەردەكەوێت، پێچەوانەی ڕۆمیۆ، كە ساتێكی زۆر ئاساییە. ئەمە وێرای ئەوەی خۆشەویستی مەم و زین، لە ڕووی تەمەن و ژیان و ئەقڵەوە پێگەیشتووترە، چونكە ژوولێت هێشتا هەرزەكارە، ئەمەش دەلالەتە لەوەی كە عشقی نێوان مەم و زین، ڕوحیانەتر و پڕ هەستتر و قووڵتربووە، نەك خۆشەویستییەكی ئاسایی و هەرزەییانە، كە ڕەنگە لە تەمەنێكی دیاریكراودا كوڕان و كچان، بەشكستخواردوویی ئەزموونی بكەن. دواجار دەڵێم بوونی خۆشەویستی لەو تێكستەدا مانای وانییە مەم و زین وەك ڕۆمیۆ و ژوولێتە، كە بەردەوام ئەو هاوئاستكردنە لە نێوەندی ئەدەبی كوردیدا دەبینین، بەپێچەوانەوە مەم و زین، شاكارێكی گەورەی نەتەوەیی مەزنە، كە بەجیهانی نەبووە وەك ڕۆمیۆ و ژوولێت، مانای وانییە شكسپیر لە خانی داهێنەرترە، ئێمە باجی بێدەوڵەتی دەدەین، كە خاكت نەبوو، دەوڵەتت نەبوو، هیچت نییە، هەرشتێكیشت هەبێ، بێگومان لە پەراوێزی بوونی نەتەوەی سەردەستە.
سەرچاوەوە پەراوێزەكان:
1- لە پەیوەندییەوە بۆ خۆشەویستی، ڕێبوار سیوەیلی، بڵاوكراوەی دەزگای سپێرز، ساڵی چاپ -2004، ل 29.
2- لە پەیوەندییەوە بۆ خۆشەویستی، ڕێبوار سیوەیلی، بڵاوكراوەی دەزگای سپێرز، ساڵی چاپ -2004 ، ل 235.
3- مەم و زین، هەژار موكریانی، بڵاوكراوەی دەزگای ئاراس، زنجیرە 774، ساڵی چاپ -2008.
4- ه - س - پ ، ل 334.
5-ه -س -پ .
6- پرسیارەكانی خۆشەویستی ، فەوزییە درەیع، وەرگێڕانی ، عەبدوڵا كەریم محمود ، بڵاوكراوەی ئەندێشە، ساڵی چاپ -2019 ، ل 262.
7- ڕۆمیۆ ژولێت ، شانۆنامە، شكسپیر، وەرگێڕانی ئازاد حەمە شەریف، بڵاوكراوەی ئاراس ، زنجیرە 248 ، ساڵی چاپ -2008 ، ل 63.
سەرنج: داوای لێبوردن لە ستاف و هاوڕێیانی هێژام لە ڕێگای كوردستان و خوێنەرەكانی ڕێگا دەكەم، كە بەهۆی هەڵەیەكی منەوە، ئەم بابەتە لە ژمارەی پێشوو بەناتەواوی دابەزیبوو، هەڵەكە هیچ پەیوەندیی بەڕۆژنامەكەوە نەبووە.
