شێخ سدیق
تێڕوانین بۆ ئابووری كوردستان لەسەردەمی كرانەوە و گۆرانكارییەكانی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی سیستەمە سیاسییە نۆێیەكان لە هزری سیاسی و ئابووری هاوچەرخدا:
"ئەو بیرمەندانەی کە مارکسیزمیان نوێکردەوە و مۆدێلێکی ئابووری تێکەڵیان پێشنیارکرد" – تێکەڵکردنی سۆسیالیزم لەگەڵ هەندێک میکانیزمی بازاڕ.
لێرەدا گرنگترین بیرمەند و قوتابخانەکان دەخەینەڕوو، کە مارکسیزمیان بەرەو ئابوورییەکی تێکەڵاوی پراکتیکی و مۆدێرن پەرەپێدا:
1- ئەنتۆنیۆ گرامشی (ئیتاڵیا)
چەمکی هەژموونی کولتووری پەرەپێدا، ئابووری بە کولتوور و سیاسەتەوە گرێدا.
داوای ئابووری سۆسیالیستی دیموکراتیکی وردە وردە کرد، نەک تەنها شۆڕشی چەکداری.
پشتگیریکردن لە بیرۆکەی دەوڵەتێکی فرەیی، کە هاوسەنگی لەنێوان پلاندانان و دەستپێشخەری تاکەکەسیدا هەبێت.
- ئێرنست ماندێل (بەلجیکا)
بیرمەندێکی ئابووری مارکسیستی مۆدێرن.
ئەو لەسەر پێویستی قۆناغێکی ئینتقالی نووسیویەتی، کە ئابوورییەکی تێکەڵاو لەنێوان بازاڕ و پلاندانان لەخۆبگرێت.
داوای دیموکراسیکردنی دامەزراوە ئابوورییەکان دەکات، نەک تەنها بەنیشتمانیکردنیان.
3- پۆڵ سوایز و هاری ماگدۆف (ئەمریکا)
دامەزرێنەرانی پێداچوونەوەی مانگانە.
ئەوان بانگەشەیان بۆ سۆسیالیزمی دیموکراسی دەکرد و پێشنیاریان دەکرد کە ئابووری دەتوانێت ئەمانە لەخۆبگرێت:
کەرتی گشتی پلانی بۆ دانراوە.
کەرتی هاوکاری.
کەرتی تایبەتی بچووک و توند ڕێکخراو.
4- نانسی فرایزەر (ئەمریکا)
بیرمەندی فێمینیستی مارکسیست.
ئابووری تێکەڵاو بە دادپەروەری کۆمەڵایەتی و جێندەرییەوە دەبەستێتەوە.
چەمکی ئابووری چاودێری دەناسێنێت.
5- دەیڤد هارڤی
جوگرافیناسێکی مارکسیستی و مۆدێرنیزەری هزری مارکس.
داوای پلاندانانی ناوخۆیی لامەرکەزی کرد، کە دیموکراسی ڕاستەوخۆ لەگەڵ دابەشکردنی یەکسانی سەرچاوەکان تێکەڵ بکرێت.
ژینگە بە دادپەروەری ئابوورییەوە دەبەستێتەوە – ناوەکی ئابوورییەکی تێکەڵاو.
6- تۆماس پیکێتی (فەرەنسا)
ئابووریناسێک کە تەواو مارکسیست نییە، بەڵام لەژێر کاریگەری...
داوای باجدانی پێشکەوتنخوازانەی گشتگیر و بەهێزکردنی دەوڵەتی کۆمەڵایەتی کرد.
مۆدێلێکی ئابووری تێکەڵاو پێشنیاردەکات، کە نایەکسانی لەناو سیستەمێکی سەرمایەداری ڕێکخراودا کەمدەکاتەوە.
چەمکی ئابووری تێکەڵاوی مارکسیستی (مۆدێرن):
پوختەیەک:
نوێبوونەوەی مارکسیزم بەرەو ئابوورییەکی تێکەڵاو هەوڵێکە بۆ بنیاتنانی سیستەمێک:
دادپەروەری بەدەستدەهێنێت.
ئازادییە تاکەکەسییەکان ناخنکێنێت.
لەسەر بنەمای خاوەندارێتی بەکۆمەڵ و قازانجی گشتی دامەزراوە، بەبێ ئەوەی نکۆڵی لە ڕۆڵی دەستپێشخەری تایبەتی بچووک و کۆمەڵگەی مەدەنی بکات.
واقیعی کوردستان پێویستی بە سیستەمێکی ئابووری سەرمایەداری هەیە یان سیستەمێکی ئابووری تێکەڵاو؟
یەکەم: سیستەمی سەرمایەداری
سیستەمێک لەسەر بنەمای بازاڕی ئازاد، واتە دەوڵەت تاڕادەیەکی سنووردار دەستوەردان دەکات و کەرتی تایبەت پێشەنگی ئابووری دەکات.
لایەنە باشەکانی:
هاندەری داهێنان و کێبڕکێیە.
هەلی کار دروست دەکات.
وەبەرهێنانی بیانی بۆ خۆی ڕادەکێشێت.
زیانەکانی: .
جیاوازی چینایەتی زیاد دەکات.
گرووپە لاوازەکان پشتگوێدەخرێن .
دەبێتە قۆرخکاری و پاوەنكردنی سەرچاوە گشتییەکان بۆ بەرژەوەندی کۆمپانیا تایبەتەکان.
دووەم: سیستەمی ئابووری تێکەڵاو
سەرمایەداری لەگەڵ دەستێوەردانی مامناوەندی حکومەت تێکەڵدەکات، واتە بازاڕ بەئازادی دەجوڵێت، بەڵام دەوڵەت دەستوەردان دەکات بۆ ڕێکخستنی بازاڕ و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان (پەروەردە، تەندروستی، پشتیوانی لە هەژاران، پاراستنی ژینگە و هتد).
لایەنە باشەکانی:
هاوسەنگی لەنێوان کارایی ئابووری و دادپەروەری کۆمەڵایەتیدا دروست دەکات.
هانی گەشەسەندنی کەرتی تایبەت دەدات لە هەمان کاتدا ڕۆڵی دەوڵەت لە پاراستنی خەڵکدا دەپارێزێت.
گەندەڵی کەمدەبێتەوە ئەگەر دامەزراوەکان بەهێز بن.
زیانەکانی:
پێویستی بە بەڕێوەبردنێکی بەهێز و کارا هەیە.
ئەگەر ململانێی سیاسی یان لاوازی لە هەیکەلی ئیداریدا هەبێت، ئەستەمە هاوسەنگی بەدیبهێنرێت.
واقیعی کوردستان:
ئەمڕۆ هەرێمی کوردستان بەدەست:
لاوازی کەرتی گشتی و خزمەتگوزارییەکان دەناڵینێ.
بێکاری گەنجان.
پشتبەستنێکی زۆر بە نەوت.
نەبوونی شەفافیەت و دادپەروەری کۆمەڵایەتی.
بۆیە سیستەمی سەرمایەداری گونجاو نییە، چونکە دەبێتە هۆی زیادبوونی کەلێنی نێوان دەوڵەمەند و هەژار و مرۆڤەکان بێ پارێزگاری کۆمەڵایەتی بەجێدەهێڵێت.
سیستەمی تێکەڵاو باشترینە بۆ واقیعی کوردستان بەمەرجێک کە:
پشتگیری لە کارگە بچووک و مامناوەندەکان بكات.
ڕێکخستنی بازاڕ و سنووردارکردنی قۆرخکاری.
پەرەپێدانی کشتوکاڵ و پیشەسازی ناوخۆیی.
دابینکردنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی (تەندروستی، نیشتەجێبوون، خوێندن، بیمەی بێکاری و هتد
مۆدێلێکی ئابووری تێکەڵاو لە کوردستان: چوارچێوەیەک بۆ دادپەروەری و گەشەپێدانی بەردەوام، بە لەبەرچاوگرتنی ئاستەنگە ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان، بنیاتنانی مۆدێلێکی ئابووریی بەدیل، کە لە سیستەمی پشتبەستنی تاکلایەنە بە سامانە سروشتییەکان تێپەڕێنێت، پێویستییەکی بەپەلەیە. قۆناغی ئێستا پێویستی بە وەرگرتنی دیدێکی ئابووری نوێ هەیە، کە میکانیزمەکانی بازاڕ لەگەڵ ڕۆڵی دەوڵەت لە دەستەبەرکردنی دادپەروەری و سەقامگیری کۆمەڵایەتی، لەچوارچێوەی سیستەمێکی ئابووری تێکەڵاودا هاوسەنگ بکات.
چوارچێوەی تیۆری مۆدێلی تێکەڵاو
مۆدێلی ئابووری تێکەڵاو زەمینەیەکی ناوەندە لەنێوان سیستەمی سەرمایەداری، کە تیشک دەخاتە سەر بازاڕی ئازاد و سیستەمی سۆسیالیستی، کە ئامرازەکانی بەرهەمهێنان دەخاتە دەستی دەوڵەت. ئەم مۆدێلە لەسەر بنەمای هاوسەنگی لەنێوان:
بازاڕی ئازاد و توانای کێبڕکێ.
ڕۆڵی دەوڵەت لە ڕێکخستن و کۆنترۆڵکردن و پاراستنی کۆمەڵایەتیدا.
بنەما بنەڕەتییەکانی مۆدێلی پێشنیارکراوی
- چاکسازی لە دەوڵەت و دامودەزگاکانیدا.
بەرزکردنەوەی شەفافیەت و لێپرسینەوە لە دامەزراوە دارایی و ڕێکخراوەییەکان.
داڕشتنەوەی کۆمپانیا گشتییەکان و گۆڕینی بۆ کارگە بەرهەمدارەکان.
پەرەپێدانی سیستەمی خوێندنی تەکنیکی و پیشەیی بۆ دەرچووان لە کادیری تایبەتمەند.
- بەهێزکردنی کەرتی تایبەتی بەرهەمدار.
دەرکردنی یاسایەکی سەردەمی وەبەرهێنان کە بیرۆکراسی کەمبکاتەوە و هاندەری کارگێڕی بێت.
دامەزراندنی ناوچەی پیشەسازی و کشتوکاڵی تایبەت بە پشتیوانی ژێرخانی و دارایی.
پشتگیریکردنی پیشەسازییە بچووک و مامناوەندەکان وەک بزوێنەرێکی سەرەکی دامەزراندن.
- باج و دادپەروەری دارایی
جێبەجێکردنی سیستەمێکی باجی پێشکەوتوو کە دادپەروەری مسۆگەر بکات و جیاوازی چینایەتی کەمبکاتەوە.
بەرەنگاربوونەوەی خۆدزینەوە لە باج لەلایەن دامەزراوە گەورەکانەوە.
ئاراستەکردنی خەرجییە گشتییەکان بەرەو کەرتە کۆمەڵایەتییەکان لەبری ئەوەی تەنها مووچەی بدات.
- هەمەچەشنکردنی بنکەی بەرهەمهێنان
وەبەرهێنان لە کشتوکاڵی زیرەک و ئیکۆتۆریزم.
پەرەپێدانی کەرتی پەیوەندی و تەکنەلۆژیا وەکو لیڤەرێکی ئابووری بۆ گەنجان.
بووژاندنەوەی پیشەسازییە بچووکەکانی بەرهەمهێنان (خۆراک، قوماش، کەرەستەی بیناسازی و هتد).
- دەستەبەرکردنی پاراستنی کۆمەڵایەتی
فراوانکردنی سیستەمی چاودێری تەندروستی و بیمەی کۆمەڵایەتی بۆ هەژاران و بێکاران.
پێشکەشکردنی پشتیوانی ڕاستەوخۆ بۆ خێزانە كەمدەرامەتەكان، بەتایبەتی لە گوندەکان و ناوچە پەراوێزخراوەکان.
پەرەپێدانی سیاسەتی تایبەت بۆ بەهێزکردنی ئابووری ژنان، گەنجان و خاوەن پێداویستییە تایبەتییەکان.
- هاوبەشییە ستراتیژییەکان
دامەزراندنی هاوبەشی نێوان دەوڵەت و کەرتی تایبەت بۆ جێبەجێکردنی پڕۆژەی گەشەپێدانی گەورە (وزە، ڕێگاوبان، نەخۆشخانە).
دانانی یاساگەلێک کە ئەم شەریکایەتییانە ڕێکبخات و ڕێگری لە قۆرخکاری و گەندەڵی بکات.
پێشنیارەکان
- پێکهێنانی ئەنجوومەنێکی ئابووری سەربەخۆ، کە لە پسپۆڕانی کەرتی گشتی و تایبەت پێکدێت.
- داڕشتنی "دیدگای ئابووری بۆ کوردستان 2040" لەسەر بنەمای بنەماکانی ئابووری تێکەڵ.
- تێکەڵکردنی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و سەندیکاکان لە داڕشتنی سیاسەتی ئابووریدا.
- ڕاکێشانی پاڵپشتی نێودەوڵەتی (تەکنیکی و دارایی) لەچوارچێوەی گەشەپێدانی بەردەوامدا.
- بەستنەوەی سیاسەتی ئابووری بە چاکسازیی سیاسی و دەستوورییەوە.
گواستنەوە بۆ سیستەمێکی ئابوری تێکەڵاو بژاردەیەکی کاتی نییە، بەڵکو پڕۆژەیەکی نەتەوەیی درێژخایەنە، کە بەرجەستەی بەرژەوەندیی هەموو گەلی کوردستانە. سەرکەوتنی ئەم مۆدێلە پێویستی بە ئیرادەی سیاسی و بەشداری کۆمەڵگە و بەڕێوەبردنی دروستی سەرچاوەکان هەیە. تەنها ئابوورییەکی دادپەروەر و هاوسەنگ دەتوانێت ئاشتی کۆمەڵایەتی بپارێزێت و دەوڵەتێکی بەرهەمدار و دیموکراسی بنیات بنێت.
کوردستان پێویستی بە ئابوورییەکە، کە خزمەتی خەڵک بکات... نەک ئابوورییەک، کە خەڵک بۆ خزمەتکردنی ئابووری بقۆزرێتەوە.
هەرێمی کوردستان لە مێژووی ئابووریی خۆیدا بە قۆناغێکی گرنگدا تێدەپەڕێت، کە ئاستەنگە ناوخۆییەکانی وەک بێکاری و هەڵاوسان و زۆر پشتبەستن بە نەوت لەگەڵ پێویستی بنیاتنانی ئابوورییەکی مۆدێرن و دادپەروەر و بەردەوامدا یەکدەگرنەوە. گواستنەوە بۆ سیستەمێکی ئابووری تێکەڵاو بژاردەیەکی واقیعی و گونجاوە بۆ دەستەبەرکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و دابینکردنی گەشەسەندنی بەردەوام.
تێڕوانینێکی گشتی
ئێمە پێشنیار دەکەین کە سیستەمێکی ئابووری تێکەڵاو بگیرێتەبەر، کە میکانیزمەکانی بازاڕ و ئەرکەکانی دەستێوەردانی دەوڵەت تێکەڵبکات بۆ دەستەبەرکردنی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی. ئەم مۆدێلە لەسەر بنەمای پەرەپێدانی کەرتی تایبەت لە لایەک و دڵنیابوون لە پاراستنی گرووپە لاوازەکان لە ڕێگەی دەستێوەردانی ستراتیژی دەوڵەتەوە لە لایەکی دیکەوە.
میحوەرەکانی مۆدێل
- چاکسازی لە کەرتی گشتیدا
دووبارە داڕشتنەوەی و باشترکردنی کارایی کۆمپانیا گەورە حکومییەکان.
کەمکردنەوەی گەندەڵی کارگێڕی و دارایی لەناو دامەزراوەکاندا.
پاڵپشتیکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان (تەندروستی، پەروەردە، گواستنەوە) وەک مافێکی گشتی، کە بۆ هەموو هاووڵاتییان مسۆگەر بكریت.
- بەهێزکردنی کەرتی تایبەت
ئاسانکاری بۆ تۆمارکردنی پڕۆژەکان و ئاسانکردنی ڕێکارە یاساییەکان.
پێشکەشکردنی هاندان بۆ باج و پشتگیری تەکنیکی بۆ کۆمپانیا دەستپێشخەرەکان.
هاندانی پیشەسازی ناوخۆیی و کشتوکاڵ وەک بزوێنەری سەرەکی دامەزراندن.
- چاکسازی لە سیاسەتی باج
سەپاندنی باجی پێشکەوتوو بەسەر وەبەرهێنەرانی گەورە و کۆمپانیا قۆرخکارەکان.
بەخشینی بزنسە بچووکەکان و گرووپە کەمداهاتەکان لە باج.
ئاراستەکردنی داهاتەکان بەرەو بەرنامەکانی گەشەپێدانی مرۆیی و وەبەرهێنانی کۆمەڵایەتی.
- هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات
کەمکردنەوەی پشتبەستن بە نەوت وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی داهات.
پەرەپێدانی کەرتە بەدیلەکانی وەک:
کشتوکاڵی مۆدێرن.
گەشتیاری ئیکۆلۆژی و کولتووری.
تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندی.
پیشەسازییەکانی بەرهەمهێنانی سووک.
- هاوبەشی دەوڵەت و تایبەت
جێبەجێکردنی پڕۆژەکانی ژێرخانی لە ڕێگەی هاوبەشی شەفاف لەنێوان حکومەت و وەبەرهێنەراندا.
سەپاندنی چاودێری سەربەخۆ لەسەر ئەم پڕۆژانە بۆ ڕێگریکردن لە گەندەڵی و دەستەبەرکردنی کارایی.
- پاراستنی کۆمەڵایەتی
فراوانکردنی تۆڕەکانی سەلامەتی کۆمەڵایەتی (بیمەی بێکاری، بیمەی تەندروستی، پشتگیری خۆراک).
پاراستنی گرووپە لاوازەکان لە هەڵاوسانی بازاڕ و نرخ.
پاڵپشتیکردنی ژنان و گەنجان لە بازاڕی کاردا.
“ئابوورییەکی بەهێز، کۆمەڵگایەکی دادپەروەر، نەتەوەیەکی ئاوەدان.”
