بەڕوونی
كاوە مەحموود
جیهان لە سەردەمێكی نوێی گەڵاڵەنەبوودا !
بەشی دووەم و كۆتایی/ پێداچوونەوە بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییەكان
هەرچۆن باس لەوە دەكرێت، كە مێژووی دەستپێكی سەدەی بیستەم لە شۆڕشی ئۆكتۆبەری ڕووسیا ساڵی 1917وە، وەك سەرەتایەكی گۆڕانكاری چلۆنایەتی جیهانی، دەستیپێكردوە و بە هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەتیش لە 1991، كە ئەویش گۆڕانكاری چلۆنایەتی بوو، سەدەی بیستویەكەم دەستیپێكرد. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا تا كۆتایيهاتنی چارەكی یەكەمی ئەم سەدەیە و بەمەبەستی پاراستنی هەژموونی نێودەوڵەتی خۆی، سیاسەتەكانی لە بازنەی بەكارهێنانی هێزی سەربازی، یان هەڕەشەكردن بە بەكارهێنانی تەنانەت دوور لە ڕەچاوكردنی ئەوەی پێیدەڵێن شەرعیەتی نێودەوڵەتی لە بازنەی تاكە جەمسەریدا پەیڕەوكردووە.
سەرەتای گۆڕانكاری لەم سیاسەتەدا لە دووەمین خولی سەرۆكایەتی ترامپ پەیتا پەیتا وەك پرۆسەیەكی سیاسی نوێ، كە پشت بە هەڵسەنگاندنی سیاسەتی ئەمەریكا لە 35 ساڵی ڕابووردوو دەبەستێت، دەردەكەوێت.
ئەمەریكا لە شەڕی عێڕاق زیاتر لە چوار هەزار كوژرا‌و، 20 ملیار دولار زیانی پێگەیشتووە، بەڵام لە كۆتاییدا نە عێڕاق سەقامگیر بووە و نە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پارێزرا و نە ئاسایش لە جیهاندا بە دیدی ئەمەریكا سەقامگیر بوو، تەنانەت بەپێچەوانەوە عێڕاق بوو بە گۆڕەپانێكی دیكەی ناكۆكی و ململانێ لەگەڵ ئێراندا و ئەم بابەتەش دوای شەڕی غەزە بەتەواوی دەركەوت. ئەم ڕەوشە هاوكاتە لەگەڵ ماوەنەدان بە وەبەرهێنانی كۆمپانیا ئەمەریكایيەكان لە عێڕاقدا.
جگە لە بابەتی شەڕی ئەفغانستان و قایلبوونی ئەمەریكا بە كشانەوە لەو وڵاتە و جێهێشتنی بۆ تاڵەبان، كە لە لیستی تیرۆری نێودەڵەتیدا بوو، شەڕی ئۆكرانیا نموونەیەكی دیكەی تیوەگلانی ئەمەریكا بوو لەو ئاراستە سیاسیيەی كە لە ماوەی ئەم 35 ساڵەدا پەیڕەوی دەكرد.
ئاستەنگەكان لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و قووڵبوونەوەی قەیرانی سەرمایەداری هاوچەرخ و كارتێكردنی نەرێنی لەسەر ڕەوشی ناوخۆیی ئەمەریكا و دەوڵەتانی ناوەندی سەرمایەداری، گرفت و ناكۆكی سەبارەت بە ئاراستەكانی مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمەڵێك بابەتی چارەنووسساز لە بازنەی بژاردەی خودی سەرمایەداری هاوچەرخی هێناوەتەكایەوە. ناكۆكییەك تەنیا پەیوەنديی بە شەڕی ئۆكرانیاوە نییە، كە یەكێتی ئەوروپا كار بۆ بەردەوامبوونی دەكات و لە ماوەی چەند مانگی ڕابووردوودا پڕوپاگندەكانی ناوەندی دەسەڵات لە یەكێتی ئەوروپا ئاراستەی ئامادەكردنی ڕەوشێك بوو، كە لە خەڵكی تێدەگەیاند لەوانەیە دووچاری هێرشی ڕووسا ببنەوە و بۆ ئەم مەبەستەش چەندین ڕێنمایی خۆپارێزی و ئامادەبوون بۆ مامەڵەكردن لە كاتی جەنگدا لە سوئید و هۆڵەند و ئەڵمانیا بە هاووڵاتیيان درا و بانگەشەی ماكرۆن و ڕاوێژكاری ئەڵمانیا، كە سەرۆكی سۆشیال دیموكراتە، بۆ بژاردەی بەردەوامبوونی شەڕی ئۆكرانیا و پشتگیری زیلینسكی بوو.
بەپێچەوانەی ئەم بژاردەیەوە باس لە ئاراستەی ترامپ دەكرێت كە كۆتایيهاتنە بە شەڕی ئۆكرانیا وەك ڕێگایەك بۆ پاراستنی تاكە هەژموونی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لە چوارچێوەی چەمكی "ئاشتی لە ڕێگای هێزەوە"، بەڵام چ جۆرە هێزێك؟!
ئەو هێزەی كە ترامپ باسی دەكات لە چوارچێوەی ئابووری بازاڕی سەرمایەداری و بەپلەی یەكەم گرتنەبەری بژاردەی شەڕی بازرگانیيە، كە وابەستە بە هەنگاونان بۆ سیاسەتی خۆپارێزی و ڕاگرتنی بەشداری دارایی ئەمەریكا لە نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و كشانەوە لە هەندێكیان و ڕاگرتنی كۆمەكی نێودەوڵەتی لە هەندێ لە دۆستانی و جەختكردن لەسەر پاراستنی بەرژەوەندییە نزیك و زیندووەكانی ئەمەریكا، كە ترامپ وەك بازرگانێك ئەمە لە زیادكردنی باج لەسەر كاڵای هاوردە لە كەنداوی مەكسیك و چین و كۆڵۆمبیا دەبینێتەوە و لە چوارچێوەی پاراستنی ئەم بەرژەوەندییانەدا باس لە داگیركردنی گرینلاند و كەنداوی بەنەما و ڕاگرتنی شەڕ لە ئۆكرانیا و غەزە دەكات.
بیرۆكەی ترامپ بۆ شەڕ لە ئۆكرانیا لەوەدایە، هەر لەسەرەتاوە ئەو شەڕە نەدەبووا هەڵبگیرسایە و نەدەبوو زیلینسكی خۆی دووچاری شەڕ بكات، چونكە ڕووسیا تانك و زریپۆشی زیاتری هەیە و هەر لەم ڕوانگەیەوە بەشێك لە سیاسەتمەدارانی نزیك ترامپ ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، كە داگیركردنی دونباس و نیمچەدورگەی قرم مەترسی بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا نییە.
ئەم جۆرە بیركردنەوەیە لە سیاسەتی دەرەكی ئەمەریكا ئاماژەیە بە دانپێنانی ئەمەریكا كە بەرژەوەندیی ئاسایشی نیشتمانی تایبەت بەخۆی و بواری هەژموونی تایبەت بەخۆی هەیە، كە بەشێوازی پێشووتر لە سەردەمی حوكمی كۆماری و دیموكراتەكاندا لە ساڵانی پێشتر نەدەپارێزرا و بۆیە لەم ڕوانگەیەوە كە پرسیاری هاوكاری سەربازی ئەمەریكا بۆ تایوان لە ترامپ كرا، وتی: تایوان 9500 میل لە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا دوورە و تایوان تەنیا 68 میل لە چینەوە دوورە، بۆیە پشتگیریكردنی تایوان و كۆمەككردنی زۆر لەسەر ئەمەریكا دەكەوێ و پارە و خەرجيی زۆری تێئەچێت و بەرامبەر ئەمەش هیچمان دەسناكەوێت.
سەرەڕای ئەم بۆچوونەی ترامپ، بەشێك لە كاربەدەستانی ئیدارەی ترامپ چین بە ڕكابەری ئابووری و بەشێكی دیكە بە ڕكابەری سەربازيی دەزانن.
ناوەندە سەرمایەدارییە دەسەڵاتدارەكان بەردەوام كار بۆ ئەوە دەكەن، ڕای گشتی جیهان وا حاڵیكەن، كە وێنەی سیاسەتەكانی ترامپ بریتین لە شوناس و سروشتی سیاسەتی تاكەكەسی و عەقلیەتی بازرگانێك كە سیاسەت دەكات و ئەمەش بیانوویەكە بۆ پەیڕەوكردن و ئەنجامدانی شەڕی بازرگانی، كە گوایە شەڕی ترامپە، بەڵام لە واقیعدا شەڕی سەرمایەداری ئۆلیگارشی دەسەڵاتداری فیعلی ناوەندە سەرمایەدارەكانە، كە هاوكات لەگەڵ شەڕی سەربازیدا بەپێی پێویستی پاراستنی بەرژەوەندییەكان شەڕی ئابووری دەكەن.
نەخشەی نوێی شەڕی ئابووری كە بەناوی ترامپەوە ئەنجامدەدرێت بریتییە لە دانانی گومرگ بەڕێژەی 25% لەسەر سەرجەم كاڵای هاوردە لە كەنداوی مەكسیك و زیادكردنی 10% لەسەر كاڵای هاوردە لە چینەوە و ئەم كاڵایانە بواری پیشەسازی ئەلیكترۆنی و ئامێری زیرەكی دەستكرد و ئۆتۆمۆبێل و نەوت و پلاستیك دەگرێتەوە.
لێرەدا پرسیار ئەوەیە قورسایی ئەم زیادەیە دەكەوێتە سەر شانی كێ؟
بەپێی هەندێ توێژینەوە، ساڵانە هەر خێزانێكی ئەمەریكا بەهۆی زیادبوونی باجی گومرگەوە 2600 دولار دەكەوێتە ئەستۆییەوە و هاوكات نرخی دولار لە كەمبووندایە.
لە لایەكی دیكەوە ڕاپۆرتی سەندوقی دراوی نێودەوڵەتی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، بەهۆی زیادكردنی گومرگەوە بەهای كەرەستەی خاو 12% زیادیكردووە و بەم جۆرە تێچووی بەرهەمهێنان لە هەندێ دەوڵەتی خاوەن داهاتی كەم، زیادیكردووە.
ڕاپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی ئاماژە بۆ كەمبوونی هەناردەی ئەو دەوڵەتانە بە ڕێژەی 8% دەكات.
سیاسەتەكانی ئیمپریالزمی جیهانی سەرەڕای ململانێی نێوخودی ناوندە سەرمایەدارەكان، ئەمڕۆ ترامپ نوێنەرایەتی دەكات و لە ڕەوشێكی جیهانیدايە، كە سەرەتاكانی وەدەركەوتووە، بەڵام جارێ دەڵەمەیە و بەتەواوی گەڵاڵە و پەیت نەبووە.
سەرەتای پێشهاتەكان بریتین لە نینۆككردنی هەردوو جەمسەری ئێران و توركیا و وەكیلەكانیان بەشێوازی جۆراجۆر و لەمەشدا پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل پێوەری ئەم هەنگاوانەیە.
هاوكات هەنگاوەكان بەرەوە كۆتایيهاتنی شەڕ لە ئۆكرانیا بە بەرژەوەندی رووسیا دەچێت، بێ ئەوەی ئەم بابەتە بەهیچ شێوەیەك مانای ڕەوابوون بەم شەڕە بدات، كە لە ناوەڕۆكدا شەڕی چینی كرێكار و مرۆڤایەتی پێشكەوتنخواز نییە.
كۆتايیهاتنی شەڕ بە بەرژەوەندی ڕووسیا مانای پاشەكشەكردنی یەكێتی ئەوروپا و زیادبوونی ڕەوتی ڕاستەڕەوە لەو وڵاتانەدا و لە كۆتایيشدا ناچارن بە فشارەكانی ئەمەریكا قایلبن.
ناكۆكی و ململانێیە نوێكان ژانی لەدایكبوونی ڕەوشێكی نوێیە كە سیمای فرەجەمسەريی پێوەدیارە، بەڵام تا ئێستا ئەم ئاراستەیە تەمومژاویە و لێڵە و گۆڕانكارییەكانیش هاوسەنگی ماتماتیكی نییە، بەڵكو لە ئاكامی یاساكانی ململانێ گۆڕانكارییەكان بە ئەرێنی یان نەرێنی لە دایكدەبێت.
