هۆشیاری عەبدولعەزیز
ئەنفال و كردەی ئەنفال بەشێوە گشتی و سەرتاپاگیرییەكەی و بەپێی لێكدانەوە و ڕاڤەیەكی سەرەتایی، بۆ خۆی هەڵگری باكگراوەندێكی مێژوویی و ئایینی و كلتوورییە و بەبێ گەڕانەوە بۆ ڕەهەندە ریشەییەكانی هەر یەك لەو لایەنانەی كە بەعس لە سەردەمی خۆیدا دەستی بۆ بردووە، ناتوانین وەك كردەیەكی قڕكردن و لەنێوبردن بیخوێنینەوە، چونكە هیچ سیستەم و دەسەڵاتێكی تۆتالیتاری بەبێ وردبوونەوە لەو سێ مەسەلەیە ناتوانێ مومارەسەی تەواوی شێوە پرۆسەیەكی لەو چەشنە ترسناكە بكات، كە بەعس لە درێژەی ژیانی سیاسی خۆیدا كردی . واتا كاركردن لەسەر ئەو پرۆسەیە پێویستی بە دەسەڵاتێكی توندوتیژ و بێبەزییانەیە، كە بتوانێ دواجار لە قوناغێك لە قوناغەكانی ژیاندا بانگەشە بۆ مەرگ و لەناوبردن و شێواندنی كۆی كایە جیاجیاكانی باری كلتووری و كۆمەڵایەتی گەلێك بكات، كە هەڵگری دید و تێڕوانینێكی جیاوازترن لە دید و تێڕوانین و تێفكرینی ئەو، نایانەوێ لە ژێر ڕكێفی ئەودا وەك دەستەیەكی دەستەمۆ و دیسپلینكراو بژین. بەرجەستەبوونی ئەم پرۆسە نائەخلاقی و ترسناكەش لە حاڵێكدا گەشەدەكات، كە ئەو سیستەمی دەسەڵاتە دەگاتە ئەو بڕوایەی كە چیتر ئەو گەل و كۆمەڵگایە نایانەوێ كڕنووش بۆ زادەی بیر و لێكدانەوەی پرانسیپ و هێڵە گشتییەكانی دەسەڵاتی تۆتالیتارییانەی ئەو بەرن و دەرئەنجام كارەسات و ئیشكالیەتی سڕینەوە و كۆنترۆڵكردنی لایەنی یاخیبوو دەستپێدەكات و كیشمەكێش و ململانێی كۆمەڵگە دەگاتە ئاستێكی مەترسیدار و دەشێ گەورەترین پرۆسەی سڕینەوە ڕووبدات، وەك ئەوەی كە لە عێراقدا ڕوویدا.
بێگومان پرۆسەی ئەنفالیش چی لە سەدەكانی رابردوو، چی لە سەردەمی بەعسیشدا، زادەی ئەو دید و تێڕوانینەیە، كە بەعس وەك توخم و ڕەگەزێكی مەترسیدار كاری لەسەركرد، چونكە بە وردبوونەوە لەو كردار و ڕەفتارانە، دەگەینە ئەو بڕوایەی كە بەعس چ لەڕووی تیۆری و چ لە ڕووی پراكتیزەكردنەوە، هەوڵیداوە بگەڕێتەوە سەر ئەو ڕێچكە ترسناكە نائەقلانییەی، كە پێیوایە بە پاكتاوكردن و سڕینەوەی كلتووری كۆمەڵایەتی گەل و نەتەوەیەك، دەتوانێ لایەنی نەیار و دژ لە پێكهاتەی بیری سیاسی خۆی پاكبكاتەوە و بۆ هەتا هەتایە بێدەنگیان بكات، بێدەنگیش لە پێكهاتەی كردەی سڕینەوەدا یەكێكە لە ئامرازەكانی هەڵوەشاندنەوە و لە سیاقی مۆدێرنەشدا ماناكانی ئەم كردەیە دەگەڕێتەوە بۆ تێزێك لە تێزەكانی ناسیونالیزمی رەفتارفاشی مۆدێرن، كە نەتەوەی سەردەست بەناوی باڵادەستییەوە، مافی ئەوەی هەیە كەمینەی ژێردەستی خۆی پاكتاوبكات و بیسڕێتەوە، بەمەش دەرئەكەوێ كە بەعس هەر لە سەرەتای گەشەكردنیەوە بیركردنەوەی خۆی لەسەر پایەكانی ئەو فیكر و فەلسەفەیە بونیادناوە و ویستویەتی كردەی مەرگ و لەنێوبردن بكاتە پێوەری مامەڵەكردنی خۆی لەسەر ئاستی گشتی بردنەوەی كێشمەكێش و ململانێكە، ئەمەش بەپشتبەستن بەو ڕەهەندە ئایینی و كلتوورییەی، كە شەرعییەت و ڕەوایەتی بەخشیوە بە كۆكوژی گەلی هەڵگەڕاوە لە مێژووی دێرینی عەرەب و ئیسلامدا .
بەعس بەپشتبەستن بەو كەڵچەرە مەترسیدارە، پرۆژەی ئەنجامدانی گەورەترین تاوانی داڕشت و لەسەر ئاستی فیكر و پراكتیكیشدا وەك حزبێكی عەرەبی پەیوەست بە كەڵچەری نەتەوەیی دەسەڵاتی خۆی سەلماند و خۆی گەیاندە كامڵترین پلەی لەناوبردن و كۆنترۆڵی بەكۆمەڵ، لەمەشدا و بۆ خۆپەڕاندنەوەی لە وەها تاوانێك، پەنای بردە بەر ڕەهەندە مێژووییەكەی پرۆسەكە و توانی هەڵویستی پاڵپشتییانەی عەرەبی بۆ خۆی مسۆگەر بكات و لەوێشەوە تێڕوانینی وڵاتانی ئیسلامی بەشێوەیەك لە شێوەكان بەلای خۆیدا بشكێنێتەوە و گوتارێكی دیماگۆگییانەی نا ئەخلاقی پێچەوانە بە واقیعی كۆمەڵگا تەوزیف بكات. ئەم گوتارە چەواشەكارەی بەوە دەستپێكرد، كە پرۆسەی ئەنفال وغەنیمەی ماڵ و موڵك، پرۆسەیەكی ڕەوایە و پێویستە تێكڕای وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی پاڵپشتی دووبارە تەوزیفكردنەوەی وەها دەقێكی ئایینی بكەن و پیرۆزییەكانی بسەلمێننەوە . بەمەش بەعس توانی لە هەموو ڕوویەكەوە مەسەلەكان بەلای خویدا وەرگێڕێ و ترسی نەبێ لە دەور و پشت، كە بەلای زۆر لە ناوەندە سیاسی و و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانەوە جێگەی بایەخە و بەشێوەیەكی بابەتییانە كاری لەسەر دەكرێت . لە لایەكی تریشەوە بەعس هەوڵیدا لە ڕێگەی ستراتیژێكی نادیار و شاراوەوە، وێنە جیاجیاكانی خۆی لە دەرەوەی خۆی كاریگەر بناسێنێ و ئیدیعای ئەوەی دەكرد كە ئەو هەڵگری شوناس و كەلتووری ڕەسەنی عەرەبە و ناكرێ وڵاتانی عەرەبی پشتگیری و پاڵپشتی نەكەن، هۆكاری سەرەكی ئەم حاڵەتەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە، كە بەعس پێیوابوو ئەمان لەناو مێژووی عەرەبدا شەرعیەتی زیندووكردنەوەی كەڵچەر و كلتووری ڕابردوویان وەرگرتووە و پێویستە بەردەوام وەك هێزێكی پاسیڤ جەخت لە شەرعیەتی مانەوەیان بكەنەوە و ڕێگەنەدەن كار لەسەر هەڵوەشاندنەوەیان بكرێت . لەولاشەوە هەر خودی بەعس تێڕوانینێكی لێڵ و وەهمی دەفرۆشتە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و وەك هێزێكی مۆدێرن خۆی دەردەخست.
هەرچەندە ناکرێ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە هەریەکە و بەشی خۆی لە ڕێگەی سیخوڕی تایبەتەوە لە زانیارییە دەرەكییەكان ئاگادارن، ئاگایان لەو پرۆسە كۆمەڵكوژییە گشتگیرە نەبووبێ كە بەعس لە ڕێگەی پڕۆژە نەخشەیەكی تایبەتی ستراتیژییەوە كاری لەسەر كرد، بەڵام بڕوام وایە هەڵوەستە لەسەر نەكردنی بەشێوەیەكی گشتی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەو هێزە نێودەوڵەتییانە لەو سەروەختەدا لە بەرژەوەندی هاوبەش و پەیوەندییەكی بابەتییانەی بەسوودابوون و پێچەوانەش ئیشكالیەت و گرفتی كۆمەڵگەی عێراقیان لەو دۆخەدا بە پرسێكی ناوخۆیی تایبەت هەژماردەكرد و نەدەگەڕانەوە سەر ئاڵۆزی بارودۆخە ناوخۆییەكە، كە پەیوەست نییە بە بنەما و پێكهاتەی بەرژەوەندی ئەمانەوە و ناكرێ لەخۆڕا دەستی تاوان بۆ سەر بەعس و پێكهاتەی سێستەمە سیاسییەكەی درێژبكرێ و لەسەر پرۆسەیەكی ناوخۆیی تایبەت بە دۆخی عێراق سەركۆنەی بكەن، بە سەركۆنەنەكردن و شاردنەوەشی هێندەی تر بەعس كاری لە سەر پرۆسەی سڕینەوە و بێدەنگكردن دەكرد و بێباك بوو لەوەی كە چی دەگوزرێ لە دەرەوەی كۆمەڵگەی عێراقیدا، بەمەرجێ هەر لەو كاتەشدا مافی مرۆڤ ڕاپۆرتێكی بە دوور و درێژی لەسەر هەمان پرسی مەترسیدار خستۆتە بەردەم حكومەتی ئەمەریكی و تێدا بەشێوەیەكی گشتی باس لە تاوانەكانی بەعس دەكات لەبەرامبەر كورد و كلتوورە نەتەوەییەكەی، كەچی بەدرێژایی ئەو هەموو ساڵانەی دوای ئەنفال و تا شەڕی كەنداو ئەمەریكا بێدەنگ بوو لە پێشلكارییەكانی بەعس و زۆربەی كاربەدەستانیشیان ئاماژەیان بۆ ئەوە داوە كە یارمەتیدانی عێراق لەو كاتەدا پێویست بووە و نەكراوە فشار بخەنە سەر بەعس لەبەرامبەر پێشلكارییەكانی دژ بە كورد و گەلانی تری عێراق. ڕەنكە بەشێكی زۆر لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەو ڕاستییە گەیشتبن كە بەعس چەند دڕندانە پەلاماری كلتوورێكی هاودژی خۆی داوە، بەڵام كار لەسەرنەكردنی وەك تاوان مەسەلەیەكی ناوخۆیی بووە و جێگەی بایەخ و گرنگی نەبووە بەقەد ئەوەی ئەوان چەندیان قازانج چنگكەوتووە لە بەعس و سەرانی ئەو ڕژێمەی، كە كاری لەسەر پرنسیپی خەڵەتاندن و كوێركردن دەكرد و بەردەوام ستراتیژی سیاسی هێزە نێودەوڵەتییەكانی دەخستە بەردەم ئەگەری سوود و قازانج و بەرژەوەندییەكانەوە و بەشێوەیەك لە شێوەكان دووریدەخستنەوە لە دەنگهەڵبڕین و خستنەڕووی راستییەكان و پێچەوانە هەڵویستی سست دەكردن لە ئاست كێشە و گرفتێكی لەو چەشنە و بەمەش وا دەكات كاریگەرییان لەسەر ئاستی گشتی سیاسی و كۆمەڵایەتی زۆر بەلاوازی ببینرێت .
بەعس لەم كردیەیدا ڕای گشتی جیهانی و بەتایبەت کۆمەڵگەی عەرەبی و ئیسلامی لەو تاوانە دڕندانەیە دەگلێنێت و دەیسەلمێنێ كە ئەو بەتەنها نەبووە لە كامڵبوون و قەبارەی ترسناكی پرۆسەكەدا و بەپێچەوانەوە ئەوانیش بەشدارن و بەبەشداربوونیشیان مێژووی تاوانەكانی بەعسیان لەخۆدا شاردۆتەوە و بوونەتە هۆكاری ڕیشەیی و پلە یەك لە بەرهەمهێنانەوەی ئەو تاوانانەدا، كە كۆكوژی و سڕینەوەی ڕەگەزیی لێكەوتەوە، بە تێگەیشتن لەم حاڵەتەش دەگەینە ئەوەی كەوا بەعسیش لەجەوهەردا درێژكراوەی هەمان كەلتووری ستەمكارانەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە و هەر ئەو درێژكراوەیشە وایكردووە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بێدەنگی هەڵبژێرن لە ئاست پەلامارەكە و ببنە هاوبەشی كردەی ئەنفال و جینۆسایدی گەلێك، كە خودی خۆیان دەستیان لە دووبارەبوونەوەی لە نێوبردنیدا هەیە . بۆیە پێویستە بێدەنگی لێكردن و هەوڵەكان بۆ پراكتیزەكردنی فۆرمی بێدەنگكردن و سڕینەوەی یەكە ئەتنیكییەكان بەربگیرێ و پرسی ئەنفال و جینۆسایدی كورد بكرێتە پێوەری ئەقڵێك بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەموو ئەو تاكانەی هەوڵی دووبارە ئەنجامدانەوەی ئەم كارە دەدەن، چونكە كاركردن لەسەر وەها بۆردێكی زیندوو لە واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی ئێمەدا پێویستی بە وریایی و وردبینی هەیە و ناكرێ پێمانوابێ ئەوەی كە ڕوویدا كردە و پەلامارێكی خۆڕسك و عەشوایی بوو، بەڵكوو پێچەوانە لە ئێستای واقعی سیاسی كۆمەڵگەی عێراقیدا هەمان ئەقڵیەت و دید و تێڕوانین لە پشتی سیستەمی سیاسی دەسەڵاتدارەوە لە كێبڕكێدایە بۆ جارێكیتر بێدەنگكردنەوەی كۆمەڵگەی كوردی و ئەو پنت و بنەمایانەی كە دەمانبەستێتەوە بە کۆمەڵگای عێراقی و سێستەمی سیاسی نوێی ئەو دەوڵەتەوە، کە پێیدەگوترێ عێراقی نوێ .
