دلێر كەریم
كورتەیەكی مێژووی جاشێتی:
جاش: بە كەسێك دەوترێت كە لەبەرانبەر دەستكەوتی ماددی و كەسیدا، پشت لە نەتەوە و نیشتمانەكەی خۆی بكات و نۆكەرایەتی بۆ دوژمنەكانی بكات. لە قۆناغەكانی مێژوودا جاشێتی بووە پیشە و وردە وردە بەرگێكی بازرگانی لەبەركراوە. بەناوی (كرێگرتە) ناسراوە. (جاشێتی مێژوویەكی دێرینی هەیە و لە كۆنەوە هەر هەبووە، بەڵام لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم بەدواوە، زۆر بەخێرایی تەشەنەی كرد) .
كودەتای شوباتی ساڵی 1963 سەرەتای دەركەوتنی جاشێتی بوو، بەشێوازێكی مۆدێرن، كە هێزێكی نانیزامی شەڕی كوردیان دەكرد و تاڵان و كوشتوبڕیان ئەنجامدەدا و ماڵی خەڵكیان دەسووتاند. ئەگەر تا سەرەتای هەشتاكان جاشێتی كەمێك نەنگی بووبێت، بەهۆكاری خۆماڵیكردنی نەوت و زۆربوونی داهاتی ڕژێم، لەو مێژووە بەدواوە، جاشێتی بووە جۆرێك لە شانازی و برەوی پەیدا كرد. (مەفرەزە خاسە) زیاتر برەوی پەیداكرد. ئەو كوردانەی لە جەنگی عێراق – ئێران هەڵدەهاتن، بەشێكیان دەبوون بە پێشمەرگە، بۆیە بەعس فێڵبازانە (فەوجی سووكی بەرگری نیشتیمانی) بۆ كردنەوە. بۆیە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ژمارەیان زیاتر دەبوو، وەزعیان باشتر دەبوو. لێرەوە زاراوەی (جاش) تایبەت نییە تەنیا بەو كەسانەی (جاش)ن، بەڵكو هەموو ئەو كەسانە دەگرێتەوە لە پێگەی جیاوازی جاشێتیدان، (مستەشار، سەرۆكجاش، مەفرەزەخاسە، تەواری، ئامر فەوج و سریە)، كە بوونە كەواسووری بەر لەشكر و چاوساغییان بۆ سوپای دوژمن، دژ بە نەتەوە و خاكەكەی خۆیان دەكرد، بەجۆرێك بەعس وا لە مرۆڤبوونی خستبوون، لە بەرانبەر دەستكەوتی ماددی و پیاهەڵدانێكدا، كون و قوژبنی هەردە و كەڵۆزەكان دەگەڕان بۆ دۆزینەوەی ئاسەواری خەڵك و پێشمەرگە و ئەو كەسانەی خۆیان حەشاردابوو بۆ یەكلاییبوونەوەی بارودۆخەكە.
هەندێك لە سەركردەكانی مێژوو لە بارەی جاشێتییەوە دەدوێن:
مێژووی مرۆڤایەتی سەدان چیرۆكی تێدایە لە بارەی كوشتن و بڕین و داگیركارییەوە، گەرچی لەو هەموو جەنگە خوێناوییانەدا تاوانی گەورە ئەنجامدراون، هێشتاش نۆكەرایەتی و جاشێتی نەنگییەكە وەك بەشێك لە مێژوو، بە نەمری ماونەتەوە، ئەوەتا سەركردەیەكی گەورەی مێژووی فەرەنسا، ناپلیۆن پۆناپەرت لە بارەی جاشێتییەوە دەڵێت: ناتوانم ئیسپانیا داگیربكەم، چونكە جاشی تێدا نییە. واتا زۆربەی ئەو وڵاتانەی داگیریكردوون، هەماهەنگی و جاشێتی خەڵكەكەی خۆیان بووە، نەك بەهێزی و گەورەیی سوپاكەی ناپلیۆن.
هیتلەری ئەڵمانی و دۆڕاوی جەنگی دووەمی جیهانی، تاوانباری كۆمەڵكوژی جوولەكەكان لە هۆلۆكۆستدا، كە گەورەترین تاوانی سەدەی بیستەمە، دیسانەوە لە بارەی جاشێتی و خۆفرۆشییەوە دەڵێت: خۆفرۆشان، سووكترین مرۆڤەكانن.
ڕۆڵی جاش لە تاوانی ئەنفالدا:
لە پێش تاوانی ئەنفالدا، ژمارەی جاشەكان، بە (نیو ملیۆن جاش، سێسەد فەوج) مەزەندە دەكرا، كە بۆ خزمەتی قڕكردنی میللەتی كورد بەكارهێنران و سوود لە ژمارە و شارەزایی و ئەزموونیان وەرگیرا بۆ سەركەوتنی پلانەكە. (ماڵیان بۆ خۆتان و سەریان بۆ ئێمە)، ئەمە ئەو نانەبوو كرابووە تەڵەی خۆفرۆشییەكەوە، هەمووشیان بەو تەڵەیەوەبوون و زۆرجار دوای تاڵان و بڕۆی ماڵەكانیان، سەری قوربانییەكانیان دەفرۆشتەوە بە بەعس و بۆ خۆیان بە سەركەوتنیان دادەنا. شانازییان بەو پێگەیەوە دەكرد پێیگەیشتوون، لە كاتێكدا دژی خاك و نەتەوە و میللەتەكەی خۆیان لە جەنگدا بوون، كەچی وەها سووككرابوون، خۆیان لێ گۆڕابوو تا ئەو ئەندازەیەی لە لاپەڕەی گۆڤار و ڕۆژنامەكانی بەعسدا پیرۆزبایی سەركەوتنەكانیان لە سەرۆككۆمار (سەددام حوسێن) و میللەتە ئەنفالكراوەكەیان دەكرد، كە لە زیندانەكاندا ئازار و ئەشكەنجەدەدران و بیابانەكان ببووە مەنزڵیان. (هەموو موستەشارەكان بەشداری شاڵاوەكانی ئەنفالیان كرد و خراپەشیان كرد) . جاش و بەكرێگیراوان لە ئەنفالدا ڕۆڵیان پلە دوو بووە، هیچ بڕیارێكیان بەدەست نەبووە، تەنیا بەكارهێنراون، چەكەكانیشیان چەكی سووك بووە و متمانەی بەخشینی چەكی قوورسیان پێیاننەبووە. لەناو قۆناغەكانی تاوانی ئەنفالدا، نزار خەزرەجی (سەرۆكی ئەركانی سوپا) لە چەند ڕێنماییەكدا بۆ هەردوو فەیلەقی یەك (لیوا ڕوكن سوڵتان هاشم) و پێنج (لیوا ڕوكن ئەیاد خەلیل زەكی بەیاتی)، گومانی لە جاشەكان هەبووە و داوای كردووە جاشەكان لە ناوچەكانی خۆیان نەبن و لە بازگەكان بیانپشكنن و ئازووقەیان كەمبكەنەوە و سزا و پاداشت ڕەچاو بكەن. (ڕۆژانە 50 كەس داوادەكەن بە جەنگاوەر تۆماریان بكەین، 2500 كەس زیاترین لە ئێستادا) . (فەوجەكەمان دلێرانە لە بەرەكانی فەیلەقی دووەم و لە هەڵەبجە و ئەنفالدا بەشداریی كردووە) .
