بە ڕوونی
كاوە مەحموود
یەكێك لە هەڵە كوشندەكانی پێشتر و ئێستا، كە پێم وایە ناشارەزاییە لە میتۆدی تێڕوانینمان بۆ چەمك و شوناسی تێكۆشانی بزاڤی رزگاریخوازی نیشتمانی گەلی كوردستان ئەوەیە، كە پێمان وابێت مەترسی لەسەر كوردستان نەماوە.
لە ماوەی چەند ساڵی ڕابووردوو لە بیركردنەوە و گوتاری سیاسی چەندین لایەنی سیاسیدا زۆر جار باس لەوە دەكرا، كە مەترسی لەسەر كوردستان و ئەو دەستكەوتانەی بەدی هاتووە، نەماوە. ئەم ئاراستەیە دوای ڕوخاندنی ڕژێمی دیكتاتۆری بەعس و دەستپێكی پرۆسەی سیاسی نوێ لە عێڕاق و ئاماژەكردن بۆ بابەتی فیدڕاڵی و بڕیاردانی دەستوور زیاتر بەدەركەوت. هەمان ئەم بیركردنەوەیە لە چوارچێوەی بوونی بڕیاری 688ی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە كاتی مانەوەی رژێمی دیكتاتۆری پێش 2003 لە عەقلیەتی هەندێ لایەنی سیاسیدا هەبوو.
دانانی تەكتیك و ستراتیجی سیاسی لەسەر بنەمای نەخوێندنەوەی ناكۆكی بنچینەیی و ململانێی سەرەكی و جیاوازی نەكردنی لە ململانێی لاوەكی و، ئاراستەكردنی كار و چالاكی و ململانێی سیاسی لەسەر بنەمای ئەم قەناعەتەی ئاماژەمان پێكرد، لە جیاتی ئەوەی سەرجەم وزە و توانای مرۆیی كوردستان بەرەو ئاوەدانكردنەوە و گەشەپێدان و دابینكردنی ژیانی شیاو بۆ خەڵك و تۆكمەكردنی بەرەی ناوخۆیی و زەمینەسازی بۆ كاراكردنی سەرجەم وزە و تواناكان لە چوارچێوەی كاری هاوبەشی ناوخۆیی بۆ ڕووبەڕووبونەوەی مەترسییە دەرەكییەكان بێت و، هەنگاوەكان بە ڕێچكەی بازنەی بنیاتنانی چەمكی دەوڵەتی یاسا و مافی مرۆڤ و حوكمرانی بەرفراوانی بەشداریدا بڕوات، بە شێوەیەكی كردەیی تا ئێستا ململانێی لاوەكی بەسەر ململانێی سەرەكیدا زاڵ دەكرێت و خولیای قورخكردنی دەسەڵات و ئامادەنەبوون بۆ شەراكەت و دانانی ململانی حزبی بە خاڵی پلە یەك، بەتەواوی سەروەری خۆی بەسەر ژیانی سیاسیدا دەسەپێنێت و، لایەنی سیاسی بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی لەو ململانییە ناوخۆییەدا، گرەو لەسەر هێزی هەرێمایەتی و نەیارانی مێَژوویی بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلەكەمان دەكات و بە دۆست دایاندەنێت.
ئێستاش لەم چركە سیاسییە ئاڵۆز و مەترسیداری ئەمڕۆدا، كە چارەنووسی ئەزمونێك و دەسكەوتێكی مێژوویی وەدیهاتوو بە تێكۆشانی سەدەیك لە قوربانیدان لە كوردستانی باشوردا دووچاری هەڕەشە دەبێتەوە، ناكرێ هەر لایەنێكی سیاسی كوردستانی كە خۆی بەرامبەر چارەنووسی دۆزی ڕەوای گەلی كوردستان بە بەرپرس بزانێت، لەسەر هەمان ڕێچكەی جاراندا بڕوات و ریتمی پێشتر دووبارە بكاتەوە و بیركردنەوەی سیاسی و نەخشەی ئایندەی لە بازنەی داخراوی بەرژەوەندی دەوڵەتە هەرێمایەتییەكان و ناوەندە نێودەوڵەتییەكاندا بەدی بكات.
لە كاروانی تێكۆشانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلەكەمان هەردەم مەترسی نەك تەنیا لەسەر ئەو بزوتنەوەیە، بەڵكو لەسەر تەواوی بوونی گەلی كوردستان هەبووە. مانەوەی ئەو بزوتنەوەیە و مانەوەی گەلەكەمان سەرەڕای شەڕی جینوساید بابەتێك نەبووە، كە بە ڕێكەوت ڕووی دابێت. هۆكاری مانەوە و بەردەوامبوون بۆ بەهێزی و كارابوونی گیانی بەرەنگاربوونەوە و قوربانیدان و سەركەوتوویی لە دەستنیشانكردنی ململانێی سەرەكی لە هەر چركەیەكی تێكۆشان بوو بێت، دەگەڕێتەوە.
دەستنیشانكردنی ململانی سەرەكی لە هەر قۆناغێكی میژووی تێكۆشاندا، یەكەمین هەنگاوی سەرەكییە، كە لایەنی سیاسی خەمخۆر بە جۆرێكی لۆجیكی بیربكاتەوە و بتوانێت هێزی چەواشەكاری و دژە شۆڕش دەستنیشان بكات و، هێزەكانی شۆڕش سەرەڕای جیاوازی ئایدیۆلۆژی لەسەر خاڵی هاوبەش كۆبكاتەوە و، هێز و هۆكاری ناوخۆیی كارا بكات و گۆتاری سیاسیی هاوبەشی جەماوەر دابرێژێت.
بەرهەمی كاراكردنی هۆكاری ناوخۆیی یەك هەڵوێستی ناوخۆیی هێزە سیاسییەكان و جەماوەرە سەبارەت بە خوێندنەوەی پێشهاتەكان و خۆئامادەكردن بۆ ڕووبەڕووبونەوەی هاوبەشی مەترسییەكان و مامەڵەكردنی یەكگرتووانە لەگەڵ سەرجەم مەترسییەكاندا.
پێشتر مەترسی هەر هەبووە و ئێستاش كۆتایی نەهاتووە و، هەردەم مۆرك و كرۆك و ڕواڵەتی ئەو مەترسییانە لە گۆڕانكاریدا بوونە و، ئەگەر لەم بنەمایەوە تەماشای پێشهاتەكانی ڕەوشی سیاسی كوردستانی باشور بكەین، ئەوا بەشێك لە وردەكاری تابلۆی سیاسی بریتین لە فشاری سیاسی و ئابووری و سەربازی و دەروونی لە لایەن عێڕاق و دەوڵەتە دراوسییەكانەوە و ئامرازەكانیش بەردەامبوونی گۆڕانكاری دیموگرافی و فشاری ئابووری و بڕیارەكانی دادگای ئیتحادی و هێرشی درۆن و بۆردومانی ڕۆكێتی پالیستی و تۆپبارانكردن میلشیاكانی دەوڵەتی قوڵی عێڕاق و هیزی سەربازی ئێران و توركیان، كە لە بواری ئاسایشی نەتەوەیی كوردستانەوە ناكرێ ریزبەندی لە ئاستی مەترسی سەرجەمیان بكەین و پلە و ئەندازەی جیاوازیان بۆ دانێن و، یەكێكیان بەمەترسیدارتر لەوەی دیكە دابنێن.
دەرئەنجامی سەرەكی لە خوێندنەوەی ئەم تابلۆ ئاڵۆزە ئەو ڕاستییەمان پێ دەڵێت كە پاشگەزبوونەوەی تەواو لە بابەتی فیدرالیزمكردنی دەوڵەت لە عێڕاقدا هەیە و، بەم پێیەش پاشگەزبوونەوە لە بوونی دەستووری ئێستای عێڕاق لەلایەن هێزی نەتەوە و تایفەی سەردەست لە عێڕاقدا هەیە و، مەودای تەواوكەری ئەم بۆچونەش لە هەڵوێستی ئێران و توركیا بە جیاوازی بەرژەوەندیەكانیانەوە دەردەكەوێت و، سەرەڕای ململانی شاراوە و دەركەوتووی ئەو دوو دەوڵەتە كە پاشخانێكی مێژوویی هەیە، بەڵام بە شێوەیەكی ستراتیجی لە كۆتاییدا لەسەر دژایەتیكردنی بزاڤی رزگاریخوازی گەلی كوردستان كۆكن بەتایبەتی لە ڕەوشی ئێستادا كە هەڵوێستی ناوەندە نێوەدەوڵەتی و خاوەن بەرژەوەندییەكان لە ناوچەكەدا ڕوون نییە .
یەكێك لە هەنگاوە سەرەكییەكانی ڕووبەڕووبونەوەی ئاستەنگەكان مامەڵەكردنە لەگەڵ ئاسایشی نەتەوەیی كوردستانی وەك یەك پاكیج و یەك بابەت، چونكە ئەم ئاسایشە بەرگەی لەتكردن و مامەڵەكردن لە گەڵیدا لە چوارچێوەی دوو زۆنی و كاردانەوە لەسەر بنەمای وابەستەیی ناگرێت و، ناكرێ لە بازنەی سیاسەتی كار وكاردانەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت و، بەهێزبوونی كوردستانیش بەدابەشبوون بەسەر جەمسەرە هەرێمایەتییەكان نایەتەدی.
ئاماژەكردن بە داستانەكانی سەركەوتنی سەربازی و سیاسی لە كاروانی تێكۆشانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلەكەمان، ڕاستییەكی گەشەدارمان بۆ دەردەخات، كە سەرجەم ئەو سەركەوتنانە بە ڕێكەوت نەبووە و، هۆكاری سەرەكی بۆ یەك ڕیزی و یەك هەڵوێستی و كۆبونەوەی جەماوەر لە دەوری ئەو بزوتنەوەیە دەگەڕێتەوە.
گەلی كوردستان و بزوتنەوە رزگاریخوازەكەی لە تێكۆشاندا بەردەوام پێویستییان بە هێز هەبووە. هێزی سەرەكی لە یەكگرتن و كاری هاوبەشی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بووە. نهێنی سەركەوتنی خۆپیشاندانەكان دژ بە دیكتاتۆری و سەركەوتنی ڕاپەڕینی گەل لە ئاداری 1991 لە یەكبوونی هێزی جەماوەر و هێزی پێشمەرگە بوو.
كوردستان بە پشتبەستن هێزی نێودەوڵەتی دەرەكی ناپارێزریت و، بنەمای خۆڕاگری و سەركەوتن لە بوونی هێزی خۆیدایە، كە ئەمڕۆ لە هەموو كاتێك زیاتر گەلەكەمان بۆ ڕووبەڕووبونەوەی مەترسییە نوێكان پێویستی پێیەتی و، هەنگاوە سەرەكییەكانی ئەم بوارەش گردبوونەوەمانە لە چەقی چەمكی بەردەوامبوونی شۆڕش و وەدەسهێنانەوەی متمانەی گەل و ڕێكخستنەوەی كاری ئیداری و حكومی و پێشمەرگایەتی لە چوارچێوەی نەریت و بەهای شۆڕشدا، كە بەداخەوە بە هۆی ململانێی سیاسی لاوەكی حزبییەوە خەریكە چەمكی شۆڕش لە فەرهەنگی سیاسی گۆڕەپانی كوردستاندا نامێنێت.
لەم هەلومەرجەدا مەترسییەكان لەسەر كوردستان گۆڕانكاری چلۆنایەتی بەخۆوە بینیوە و، كوردستانیش هەردەم پێویستی بە هێزە... هێزی گەل.
