سەردار ئەكرەم
سێسەد و شەست ساڵ دوای نووسینی، شانۆنامەی مۆلیێر هێشتا وەك ئاوێنەیەك ڕەنگی ئەمڕۆی دەداتەوە.
لە قووڵایی سەدەی هەڤدەهەمی فەرەنسادا، لە ماڵێكی دەوڵەمەند لە پاریسدا، درامایەكی مەزن ڕوودەدات. ئۆرگۆن، سەرۆكی خێزانێكی بەڕێز، دڵی بە مێردێكی نامۆ بەستووە كە خۆی بە پارێزەری ئایین ناساندووە. ناوی تەرتوفە، بەڵام ئەو ناساندنە تەنها ماسكێكە بۆ شاردنەوەی ڕووی ڕاستەقینەی ئەو كەسە.
ئەم داستانە كە لە دەستی ژان-باتیست پۆكەلین، كە بە مۆلیێر ناسراوە، لە ساڵی ١٦٦٤دا نووسرا، نەخشەیەكی وردی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە لە هەموو سەردەمێكدا. كاتێك یەكەمجار لەسەر ستەیجی ڤەرسایەس نمایشكرا، وەك بەردێك كەوتە نێو گۆمی ئاوی ئاسوودەی دەربار و ڕادەی ڕاچڵەكینێكی گەورەی دروستكرد.
ڕەشەبایەك لەناو خێزانێكی ئاساییدا
كاتێك تەرتوف یەكەم جار لەدەرگای ماڵی ئۆرگۆنی دا، كەس نەیدەزانی كە ئەم قۆناغە نوێیە چەندە كارەسات لەگەڵیدا دەهێنێت. ئۆرگۆنی سادەدڵ، مرۆڤێكی باش بەڵام كەمئەزموون، بەئاسانی فریوی خوارد. تەرتوف بە جلوبەرگی ساكار و قسەی شیرین، خۆی وەك پیاوێكی زۆر دیندار و عابید نواند، بەڵام خێزانەكەی ئۆرگۆن باوەڕیان بەم نواندنەیان نەكرد. ئەڵمایر، ژنی ئۆرگۆن، لە یەكەم ڕۆژەوە گومانی لە بەنیاتەكەی ئەم پیاوە هەبوو. دامیس، كوڕی ئۆرگۆن، بەڕاشكاوی دژایەتیدەكرد. مارایان، كچی ئۆرگۆن، نیگەرانی ئەوە بوو كە باوكی مەجبووری بكات شووی پێبكات، تەنانەت دۆرین، خزمەتكارە ژیرەكە، بەتێڕوانینی وردەوە سەیری كردارەكانی تەرتوفی دەكرد.
ئەم دەوروبەرە خێزانییە ناكۆكیی نموونەیەكی جوانی ئەو شتەی دەرخست كە لە كۆمەڵگەكانی ئەمڕۆشدا زۆر دەیبینی: كاتێك كەسێك لەناو خێزان یان كۆمەڵگەدا فریودەخوات، چۆن ئەوانەی نزیكییان پێیەتی هەستی مەترسی دەكەن بەڵام ناتوانن كاریگەری لەسەری بكەن.
تەكنیكەكانی فریودان
مۆلیێر بەوردی تەكنیكەكانی تەرتوفی لە فریودانن نیشاندەداین. یەكەم، خۆی وەك كەسێكی زۆر بێفیز و بێتاوان دەرخست، تەنانەت كاتێك خواردنی باش دەخوارد، دەیوت: "لە زۆری نوێژكردن ماندووم، هەندێك خواردن پێویستە بۆ بەهێزی." دووەم، ئەو تۆمەتی ئەوانەی كە دەیانناسی پێدەكرد و دەیوت: "ئەوان لە غەیرەتی ئاینییان نیگەرانی منن."
سێیەم، تەرتوف بە زیرەكی سوودی لە لاوازی دەروونی ئۆرگۆن وەرگرت. ئۆرگۆن پیاوێك بوو كە پاش گەڕانەوە لە جەنگەوە، پێویستی بە ئاشتی دەروونی هەبوو، تەرتوف ئەم پێداویستییەی بینی و بەشێوەیەكی ژیرانە سوودی لێوەرگرت.
چوارەم، ئەو بە زمانی ئایینەوە قسەی دەكرد بەڵام مانا حەقیقییەكەی نیشانینەدەدا. نموونە: كاتێك دەیویست پارەی ئۆرگۆن بەكاربهێنێت، دەیوت: "پارە تۆوی فیتنەیە، با منی كەمتەجرووبە ئەم بارە گرانە هەڵگرم."
گۆڕان لە چینەكانی كۆمەڵگەدا
ئەوەی "تەرتوف" تایبەت دەكات ئەوەیە، كە مۆلیێر نەك تەنها كاراكتەری تەرتوف، بەڵكو هەموو چینەكانی كۆمەڵگەی ئەو سەردەمەی بە وردی نیشانداوە. ئۆرگۆن نوێنەرایەتی چینی بۆرژوازی دەكات كە تازە دەوڵەمەندبووبوو، بەڵام هێشتا ئەزموونی كۆمەڵایەتی نەبوو.
كلیمەنت، برازای ئۆرگۆن، نوێنەرایەتی چینی ئینتلیجێنسیا دەكات. ئەو بە زانست و عەقڵانییەت باوەڕی هەیە و ناتوانێت تێبگات چۆن براكەی ئەوەندە بەسەرەوە فریودەخوات. لەلایەكی ترەوە، دۆرین خزمەتكارەكە، نوێنەرایەتی زیرەكی گەل دەكات. ئەو زۆر جار زیرەكتر لە خاوەنەكانی خۆی دەردەكەوێت.
ئەم جیاوازییە لە چینەكاندا یەكێك لە باسی نهێنی "تەرتوف"ە. مۆلیێر پیشاندەدا كە فریوكاری و فێڵبازی سەربەستانە لەنێو هەموو چینەكانی كۆمەڵگەدا هاتوچۆ دەكات، بەڵام كاردانەوەكان جیاوازن. چینی كرێكار (دۆرین) زووتر دەیناسێت، چینی ئینتلیجێنسیا (كلیمەنت) بە شیكاری ناسی، بەڵام چینی بۆرژوازی تازە (ئۆرگۆن) دواتر و بە زیانی زۆرەوە.
ژنان لە "تەرتوف"دا
مۆلیێر ڕۆڵی ژنانی بەشێوەیەكی نوێگەرانە لە شانۆنامەكەیدا پیشانداوە. ئەڵمایر، ژنی ئۆرگۆن، لە یەكەم ڕۆژەوە تەرتوفی ناسیوە. ئەو نەك تەنها بە زمان، بەڵكو بە كردەوەش دژایەتی ئەم فریوكارەی دەكرد. كاتێك تەرتوف هەوڵی لەخۆڕاگرتنی دا، ئەڵمایر بە زیرەكی تەڵەكەی بۆ دانا تا مێردەكەی بەچاوی خۆی ڕاستییەكە ببینێت.
مارایان، كچی ئۆرگۆن، نموونەی ئەو ژنانەیە كە لەناو سیستەمی پیاوسالاریدا دەژین. ئەو بۆی نییە مێردی خۆی هەڵبژێرێت، چونكە باوكی بڕیاری بۆ داوە، بەڵام ئەو بەشێوەی دیپلۆماتییانە بەرەنگاری دەبێتەوە. كاتێك باوكی دەیەوێت مەجبووری بكات شووی پێبكات، ئەو بەڕێزەوە، بەڵام بەتوندی ڕەتدەكاتەوە.
دۆرین، خزمەتكارەكە، لە هەموو كاراكتەرەكانی تر ژیرترە. ئەو بە زمانێكی توند و ڕاشكاوانە لەگەڵ هەموو كەسێك قسەدەكات، بێئەوەی بترسێت لە ئەنجامەكان. ئەم كاراكتەرە پیشاندەری ئەوەیە كە مۆلیێر پێیوابوو زیرەكی لە پاشكۆی چین و پۆست نییە.
قەیرانی سیاسی لەدەوری شانۆنامەكەدا
كاتێك "تەرتوف" یەكەمجار لە ساڵی ١٦٦٤دا لە ڤەرسایەس نمایشكرا، تووشی هێرشی توند بوو لەلایەن كڵێسا و هەندێك سیاسی نفووسدارەوە. ئەوان بانگەشەیان دەكرد كە مۆلیێر هێرشی كردووە لەسەر خودی ئایین، نەك لەسەر دووڕووان.
پادشا لویسی چواردەهەم، كە خۆی پارێزەری مۆلیێر بوو، لەناو دۆخێكی ناخۆشدا گیربووەوە، لەلایەكەوە پێیوابوو مۆلیێر ڕاستدەكات، بەڵام لەلایەكی ترەوە نەیدەتوانی كەمتەرخەمی بە هێزی كلیسا بكات، لە ئەنجامدا بڕیاریدا شانۆنامەكە قەدەغە بكات تا دۆخەكە ئارامببێتەوە.
ئەم قەدەغەكرانە خۆی بووە سەرچاوەی مشتومڕێكی گەورە لە پاریس. ئەدیبان، ڕۆشەنبیرەكان و تەنانەت هەندێك ئایینی بە عەقڵ پشتیوانی مۆلیێریان دەكرد. ئەوان دەیانوت شانۆنامەكە لە دژی فێڵبازییە، نەك لە دژی ئایین.
پاش سێ ساڵ ململانێ، لە ساڵی ١٦٦٧دا، مۆلیێر توانی وەشانێكی دووەمی شانۆنامەكەی نمایشبكات، ئەم جارەش زۆر سەركەوتوو بوو و خۆی وەك یەكێك لە گەورەترین شاكارەكانی شانۆی فەرەنسیدا چەسپاند.
پسپۆڕایەتی مۆلیێر لە دروستكردنی كاراكتەردا
ئەوەی مۆلیێر لە نووسەرانی ترەوە جیادەكاتەوە، شارەزاییەكەیەتی لە دروستكردنی كاراكتەر، كە لەهەمان كاتدا گالتەجاڕانە و بەڵگەدارن. تەرتوف كاراكتەرێكی پێكەنیناوییە لە سەرەتا، بەڵام ئەوەندە زیندوو و باوەڕپێكراوە كە بینەر پێیوایە پیاوێكی ڕاستەقینەیە.
مۆلیێر شارەزایی لە دەروونناسی مرۆڤایەتی هەیە. ئەو دەزانێت كە هەموو كەسێك لاوازی هەیە و فێڵبازەكان چۆن سوود لەم لاوازییانە وەردەگرن. تەرتوف سوودی لە حەزی ئۆرگۆن بۆ بێناو و دەنگی ئایینی وەرگرت. ئۆرگۆن دەیویست كەسێك بێت كە خەڵكی پێیبڵێن: "چەند پیاوێكی دیندارە!"
لەهەمان كاتدا، مۆلیێر پیشاندەدا كە چۆن فێڵبازەكان بە تەدریج حەوزی كاركردنیان فراواندەكەن. تەرتوف لەسەرەتادا تەنها دەیویست لە ماڵی ئۆرگۆن بمێنێتەوە و بژیت، پاشان دەیویست هاوسەرگیری لەگەڵ كچەكەی بكات. دواییتر دەیویست هەموو سامانەكەی بۆ خۆی ببات، لە كۆتاییدا دەیویست تەنانەت ماڵەكەشی لەدەستبدات.
پەیوەندیی بە ئەدەبیاتی جیهانی
"تەرتوف" تەنها شانۆنامەیەكی فەرەنسی نییە، بەڵكو بەشێكە لە میراتی ئەدەبیاتی جیهانی. دۆنالد كیمبەڵ، شیكارەوەری ئەدەبیاتی ئینگلیزی، دەڵێت كە "تەرتوف بەراورد دەكرێت بە كاراكتەری ئیاگۆ لە شیكسپیردا، چونكە هەردووكیان بۆ بەدیهێنانی مەبەستەكانیان دەست بە فێڵبازی دەكەن."
لەهەمان كاتدا، ئالیم وەیز، پسپۆڕی شانۆی ڕووسی، پەیوەندیی نێوان تەرتوف و كاراكتەرەكانی گۆگۆل و چیخۆڤ دەبینێت. ئەو دەڵێت: "هەموو ئەم كاراكتەرانە نوێنەرایەتی ئەو كەسانە دەكەن كە ماسك لەسەر دەكەن بۆ شاردنەوەی مەبەستە حەقیقییەكانیان."
شانۆی عەرەبیش كاریگەریی لەم شاكارە وەرگرتووە. توفیق حەكیم لە شانۆنامەكانیدا، زۆرجار كاراكتەرانی دووڕووی دروستكردوون كە بەڕاشكاوی وەحی لە تەرتوفەوە وەرگرتووە.
كاریگەری لەسەر شانۆی نوێ
لە سەدەی بیستدا، دەرهێنەرانی گەورەی وەك پیتەر بڕووك، ئینگمار بێرگمان و ئەریانە مونشكین هەریەكە و جۆرێك لە دەرهێنانی "تەرتوف"یان پێشكەشكردووە، هەریەكەیان سەرنجیان دایە لایەنێكی جیاواز لەم شانۆنامەیە.
بڕووك لەسەر لایەنی سیاسی جەختیكردووەتەوە. ئەو "تەرتوف"ی وەك ڕەخنەیەك لە دیكتاتۆریەت نواندووە، ئەوەی كە چۆن ڕابەرانی خراپ سوود لە سادەیی گەل وەردەگرن.
بێرگمان زیاتر سەرنجی دایە لایەنی دەروونی. ئەو پیشانیدەدا كە چۆن ئۆرگۆن لە قووڵایی دڵیدا دەزانێت تەرتوف درۆزەنە، بەڵام ناتوانێت ڕاستییەكە ڕووبەڕووببێتەوە چونكە پێویستی بە فریو هەیە بۆ خۆشویستن.
مونشكین لە دەرهێنانەكەیدا گرنگی بە ڕۆڵی ژنان داوە. ئەو پیشانیداوە كە چۆن ژنان لە كۆمەڵگەیەكی پیاوسالاردا دەجەنگن لە دژی هێمایەتی و فێڵكاری، تەنانەت كاتێك پیاوەكانیان ڕەزامەندن بە فریوخواردن.
ئەو پرسیارانەی كە "تەرتوف" هەڵیاندەستێنێت
یەكێك لە هۆكارەكانی بەردەوامی كاریگەری "تەرتوف" ئەوەیە كە پرسیارە جددییەكان دەخاتەڕوو كە هەر ئەمڕۆش وەڵامیاننەدراونەتەوە. یەكەمیان: چۆن دەتوانین جیاوازی نێوان دیندارییەتی ڕاستەقینە و دووڕوویی ئایینی بكەین؟
ئەم پرسیارە بەتایبەتی لە جیهانی ئەمڕۆدا گرنگە، كاتێك زۆر لە ڕابەرانی ئایینی و سیاسی بەناوی باوەڕ و بیرۆكە پیرۆزەكانەوە كاردەكەن، بەڵام لە ڕاستیدا بەدوای بەرژەوەندیی كەسییانن.
پرسیاری دووەم: چۆن دەتوانین خۆمان لە فریوكارەكان بپارێزین بەبێ ئەوەی كوێرانە گومانبار بین؟ ئۆرگۆن نموونەی ئەو كەسانەیە كە ئەوەندە ویستیان پیاوێكی چاك ببن كە ئاسان فریویانخوارد، بەڵام دۆرین نیشانیدا كە دەشێت لەهەمان كاتدا چاكیش بیت و ژیریش.
پرسیاری سێیەم: كەی ئێمە بەرپرسیاریمان هەیە بەرەنگاری فێڵبازەكان ببینەوە؟ هەموو خێزانەكەی ئۆرگۆن جگە لە خۆی، دەیانزانی تەرتوف درۆزەنە، بەڵام كامیان كاری مۆسسەری بۆ ڕاگرتنی كرد؟
ناوی تەرتوف لە زمانی فەرەنسیدا بووە سیمبولێك بۆ دووڕوویی. جەماوەری فەرەنسی كاتێك دەیانەوێت كەسێك بە دووڕوو بناسێنن، دەڵێن: "وەك تەرتوفە." ئەم بەكارهێنانە نیشاندەری ئەوەیە كە چەند قووڵ ئەم كاراكتەرە چووەتە نێو زیهنیەتی گشتی.
لە ڕادیۆ و تەلەفیزیۆنیشدا پێناسەكان بۆ دووڕوویی و فێڵبازی زۆرجار ئاماژە بە تەرتوف دەكەن. لە فیلمەكانی هۆلیوودەوە بگرە تا میزاحییەكانی تەلەفیزیۆنی، كاراكتەری تەرتوف وەك ئەلگۆیەك بۆ فێڵباز بەكاردەهێنرێت.
لە زانكۆكانیشدا "تەرتوف" بووەتە بنەمای خوێندنەوەی كۆمەڵناسانە و دەروونناسانە. قوتابییانی سایكۆلۆجیا بە مەرجی نموونەیەك بۆ مانیپۆلەیشن (دەستكاریكردنی كەسایەتی) قوتابییانی سۆسیۆلۆجیا وەك نموونەیەك بۆ چۆنیەتی كاركردنی دەسەڵات لەناو كۆمەڵگەی مچووكدا.
ئەوەی "تەرتوف" فێرمان دەكات
دوای سێسەد و شەست ساڵ، "تەرتوف" هێشتا وانەی گەورەی بۆ ئەمەمان هەیە. یەكەمیان: بایەخی لە ئەوە بدەین كێ چی دەڵێت، نەك چۆن دەیڵێت. تەرتوف زۆر بە شیرینی قسەی دەكرد، بەڵام ناوەڕۆكەكەی خراپ بوو.
دووەمیان: بەجددی وەربگرین لە ئەوانەی كە بەردەوام لەگەڵمان نین. ئەڵمایر و كلیمەنت و دۆرین هەموویان هۆشیاری ئۆرگۆنیان دەكردەوە، بەڵام گوێی لێنەگرتن. جۆرێك لە "گومان بە باشی" هەبوو تا ڕادەیەك باشە، بەڵام كاتێك زۆر دەبێت، دەبێتە كوێری.
سێیەمیان: كەم قسەبكەین و زیاتر گوێ شلبكەین. تەرتوف هەمیشە قسەی زۆری دەكرد، بەڵام كردەوەكانی پێچەوانەی قسەكانی بوو، بەپێچەوانەی بینەكانی ترەوە، دۆرین كەم قسەی دەكرد بەڵام ئەوەی دەیوت رەها بوو.
چوارەمیان: نەترسین لە وتنی "نا". مارایان لە كۆتاییدا ڕەتیكردەوە شووی پێبكات، تەنانەت ئەگەر ئەو بڕیارە ژیانی خراپبكردبایە. هەندجار پابەندبوون بە بنەماكانمان گرنگترە لە ئاسوودەیی .
پێنجەمیان: بایەخ بە قسەی ئەوانە بدەین كە هیچ سوودێكیان لە درۆكردن نییە. دۆرین هیچ كەڵكێكی لەوە نەبوو كە ڕاستی بڵێت، بەڵكو دەیتوانی بایەخی نەدات، بەڵام ئەو ڕاستی گوت چونكە ویژدانی ڕێگەی نەدەدا بێدەنگبێت.
