فەرەیدوون سامان
زمانی کوردی هەر لە فەرهەنگۆکی (نۆبارا بچووکان)ی شاعیری مەزنی کورد ئەحمەدی خانی تا دەگاتە چاپی(فەرهەنگی خاڵ)ی شێخ موحەمەدی خاڵ و (فەرهەنگی زمانی کوردی)ی ئاورەحمانی زەبیحی نەمر، هەر لە(فەرهەنگی مەهاباد)ی گیوی موکریانی، فەرهەنگی(دەریا)ی ڕزگار كەریم، تا (هەمبانەبۆرینە)ی هەژاری موكریانی، فەرهەنگی(كوردی – عەرەبی – فارسی)ی مامۆستا عەلائەدین سەجادی، فەرهەنگی(كانی)ی محەمەد ساڵح، کۆفەرهەنگی مامۆستا کەماڵ جەلال غەریب کە خاوەنی ئەو هەموو فەرهەنگە بەنرخانەیە وەک (فەرهەنگی زانیاری، فەرهەنگی زانیاریی وێنەدار، فەرهەنگی زانیاری و فەرهەنگی ئەستێرەزانی، فەرهەنگی زانستیی هەرەگەورەی «کەماڵنامە»، کەڵەفەرهەنگی ڕووەکە ئاوەکییەکان، فەرهەنگی وێنەداری مەعدەنەکان، پڕۆژەی زاراوەی زانستیی کوردی)، هەروەها مامۆستای پایەبەرز جەماڵ عەبدول، کە خاوەنی فەرهەنگەلی وەک (فەرهەنگی زیوار، فەرهەنگی کیمیا، فەرهەنگی شەوکار، فەرهەنگی گەورە و تایبەتمەندی کیمیا، ئینسایکلۆپێدیای کیمیا، فەرهەنگی کیمیای ئەندامی، فەرهەنگی کیمیای فیزیایی، فەرهەنگی ڕاگەیاندن، فەرهەنگی زاراوە هونەرییەکان، فەرهەنگی زاراوە پێتڕۆڵییەکان)، دەبێت شانازی بەو زانا پایەبەرزانەمان بکەین کە لەو ڕێبازە زانستییەدا توانییان خزمەتی گەورە بە زمانە شیرینەکەمان بکەن.
دیارە بەم دواییەش جۆرێكی تری فەرهەنگسازی سەریهەڵداوە، وەک (ڤەژین لینکس) کە فەرهەنگسازیی كۆمپیوتەرییە، وێڕای چەندان فەرهەنگی ئابووری و زانستی و کشتوکاڵی فەرهەنگنووسی بەتواناو بە ئەزموون.
چەمکگەلی کتێبی فەرهەنگ، یان فەرهەنگنووسین، فەرهەنگناسیی، فەرهەنگزانیی، یان لە هەر سەرچاوەیەکی ئەلیکترۆنی کە وشەکانی زمانێک (یان زیاتر لە زمانێک) بە شێوەی ئەلفوبێ بخاتە لیستی وشەکانیانەوە، جۆرەکانیان دەناسێتەوە، واتاکانیان لێکدەداتەوە یان وشە هاوتاکانیان بە زمانێکی جیاواز پێشکەش دەکات، بە گشتی زانیاری لەسەر بێژەکردن و ڕەگ و بەکارهێنانیان دەدات. بە پێی ئەم پێناسەیە، فەرهەنگ پێویستە وشەسازیی زمانێک بە ڕێکوپێکی ئەلفوبێ پیشان بدات، جۆرەکانی وشەکان ڕوون بکاتەوە، بنەچە و بنەماسازییان (ئیتمۆلۆژیا) دیار بکات، بێژەکردنی وشەکان پیشان بدات، واتا و پێناسەیان ڕوون بکاتەوە، هاوواتای وشەکان دابین بکات، ئەگەر ڕەگەز لە زمانەکەدا هەبوو، ئەوا پێویستە ئاماژە بە ڕەگەزی وشەکە بکات، هەروەها بە ڕستەی نموونەیی کاراسانی بۆ خوێنەران و بەکارهێنەرانی فەرهەنگەکە بکات.
بێگومان ئەمە بۆ فەرهەنگێکی تاک زمانی گونجاوترە، بەڵام لە فەرهەنگی دوو زمانە یان فرەزماندا ڕەنگە ئاماژە بە بنەماسازی وشەکان (ئیتیمۆلۆژی) نەکرێن، ئەمە پەسەندکردنی چەمکی فەرهەنگەکەیە، جگە لەمانە دەبێت گەشەپێدەری فەرهەنگەکە بڕیاری دابێت سەبارەت بەوەی کە فەرهەنگەکە بۆ کێ و چی دەنووسرێت، و ئامانج لێی چییە و هتد..
وەک دەزانرێت فەرهەنگ چەندان جۆری هەیە، لەبارەیانەوە بە وردی ناچمە سەریان، بەڵام تەنانەت باسکردنی چەند دانەیەکیش لە پێناو ڕوونکردنەوەدا باش دەبێت، لە ڕووی ژمارەی زمانەکانەوە فەرهەنگی تاکزمان و دووزمان و فرەزمان هەیە؛ لە ڕووی ئەلفوبێ یان نائەلفوبێییەوە، فەرهەنگی ئەلفوبێ و فەرهەنگی چەمکەکان(فەرهەنگی بابەتیی)هەیە؛ لە ڕووی جۆری وشەسازییەوە کە مامەڵەیان لەگەڵدا دەکەن، فەرهەنگی گشتی(فەرهەنگی زمانی باو، فەرهەنگی زمانی نووسراو)، فەرهەنگی زاراوە (فەرهەنگی زاراوە و شێوەزار، فەرهەنگی بەراوردکاری)، فەرهەنگی هاوواتا، و دژەواتا، فەرهەنگی توخمە بیانییەکان، فەرهەنگی وشەی بیانی، فەرهەنگی مێژوویی هەیە (فەرهەنگەکان کە بایەخ بە قۆناغێکی دیارکراو دەدەن، فەرهەنگی پێناسەکان)، فەرهەنگی ئیتیمۆلۆژی، فەرهەنگی زاراوەکان (فەرهەنگی بوارە تایبەتمەندەکان)، فەرهەنگی قوتابخانە، فەرهەنگی ئیدیۆم و پەند، فەرهەنگی ستایلیستی، فەرهەنگی هونەرمەندان و نووسەران/دەقەکان، فەرهەنگی ئەو وشانەی کە بە شێوەیەکی هەڵە بەکارهێنراون، فەرهەنگی پێچەوانە (فەرهەنگەکان کە بەپێی دواپیت ڕیزکراون)، فەرهەنگی توخمە نوێیەکان و هتد.
دوای ئەوەی خوێنەر شێواز و ئامانجی خۆی دیار کرد و چ جۆرە کارێک دەکات و سنوورێک بۆ خۆی دادەنێت، دەتوانێت بە هەستکردن بە ئارامی دەست بە کارەکانی بکات. چ جۆرە فەرهەنگێکە لە ڕووی زمانەوە، بابەتەکە چییە و ئامانجی ئامانج کێیە، لە بنەڕەتدا چوارچێوەیەکی ڕوون دەدات بە خەڵک. بۆ نموونە ئەو فەرهەنگانەی کە ئامادە کراون فەرهەنگی دوو زمانەن، ئێمەش سەرنجمان لەسەر ئیتیمۆلۆژیای وشەکان نەبووە و سنوورێکمان بۆی داناوە.
زمانی نووسین پێویستی بە سێ پایەی سەرەکی هەیە: ئەلفوبێ، ڕێزمان و فەرهەنگ. ئەم سێ پایە بنچینەی زمانی نووسین پێکدەهێنن. کەواتە، زمانی نووسین هەم زمانێکی هاوبەشە و هەم زمانێکی ستانداردە، هەروەها فەرهەنگەکە ڕێنماییە بۆ بەکارهێنەرانی زمان، بەو پێیەی یارمەتیدەرە لە ڕێنووسی وشە و مانای وشەکاندا، هەروەها بناخەی زمانی ستاندارد لەم بوارانەدا باشتر دەکات، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی سیستەمێک لە بواری زمانی نووسیندا.
بە کورتی ڕێنمایی و خزمەتی پێکهێنانی زمانی نووسراو دەکات، هەروەها ئەم فۆرمەی زمانیش بڵاودەکاتەوە، پێویستە باسی دوو لایەنی زمان بکەین؛ زمانی زارەکی و زمانی نووسین، لە زمانی نووسیندا ستانداردێک هەیە، بەڵام لە زمانی قسەکردندا ئەمە وا نییە. لە زمانی قسەکردن و شێوەزارەکاندا جیاوازی هەیە لە بێژەکردنی هەمان وشەدا و ڕەنگە هەمان وشە لە ڕووی مانادا واتای جیاوازی هەبێت.
ئەمە لایەنێکی مەسەلەکەیە، دیوەکەی تریش بارودۆخی خودی زمانی کوردییە. بۆیە هێشتا ڕوون نییە کە مرۆڤ بە چ پێوەرێک ڕایدەگەیەنێت کە وشەیەک ناوچەییە و سنووری ئەمە چییە، یان باشتر بڵێین چۆن دیاریان بکات. ئەگەر ستانداردێکی هاوبەشمان هەبوایە، هەموو جۆرە فەرهەنگێک ئامادە بکرایە، فەرهەنگی ئیتیمۆلۆژی لەبەردەستدا بوایە، هێڵێکی ڕوون لە نێوان زمانی ستاندارد و وشە ناوچەییەکان دەبوو، یەکسەر مرۆڤ دەگەیشتە ئەو ئەنجامەی کە ئەو وشە و چەمک و زاراوانە لە زارێکەوە هاتوون، ناوچەیین و زۆر باو نین لە زمانەکەدا.
پێموایە ئەم پێوەر و پێوانانە بە تەواوی ڕوون و بێ دوودڵی نین و ئێستا پێویستە هەموو وشە و زاراوەی شێوەزار و دەڤۆک و ئیدیۆم و پەندەکان کۆبکەینەوە و بیانخەینە ناو فەرهەنگەکانەوە و تۆماریان بکەین. بۆ ئێمە گرنگترە سەرەتا وشەکانی وشەسازی دەستنیشان بکەین و دواتر کار بۆ ستانداردکردنی زمانەکەمان بکەین.
