سەردار ئەكرەم/ بەریتانیا
بڕتۆڵت برێخت (Bertolt Brecht)، شانۆنامەنووس و تیۆریستی ئەڵمانی، یەكێكە لە كاریگەرترین كەسایەتییەكانی مێژووی شانۆ لە سەدەی بیستەمدا. كارەكانی برێخت، بەتایبەت شانۆی ئەپیك (Epic Theatre)، شۆڕشێكی لە تێگەیشتنمان بۆ پەیوەندیی نێوان شانۆ، بینەر و كۆمەڵگە بەرپاكرد. لەكاتێكدا برێخت وەك داهێنەر و نوێخوازێك سەیردەكرێت، بەڵام كار و فەلسەفەكەی لە ڕەخنە و مشتومڕ بەدەرنەبووە. بۆیە هەوڵدەم
بچمە ناو ئەو ڕەخنانەی كە لە برێخت گیراون، هۆكارەكانی هەڵبژاردنی فەلسەفەی ماركسی لەلایەن ئەوەوە و هەروەها پێگەی بینەر لە شانۆی برێختدا.
سەرەڕای كاریگەرییە گەورەكەی، بڕتۆڵت برێخت ڕووبەڕووی چەندین ڕەخنەی توند بووەتەوە، بەتایبەت لەلایەن ژیاننامەنووسان و ڕەخنەگرانی وێژەییەوە. یەكێك لە دیارترین ئەو ڕەخنانەی كە لە برێخت گیراوە، پەیوەندیی بە ژیانی كەسی و شێوازی كاركردنییەوە هەیە. بۆ نموونە، جۆن فویگی (John Fuegi) لە ژیاننامەیەكی برێختدا، ئەو وەك كەسێكی ژنكوژ (misogynist) و دزیكەر (plagiarist) وێنادەكات. فویگی بانگەشەی ئەوە دەكات كە زۆربەی كارە گەورەكانی برێخت لە ڕاستیدا لەلایەن هاوكارە ژنەكانییەوە نووسراون، وەك ئەلیزابێت هاوپتمان (Elisabeth Hauptmann)، گرێتە ستیفین (Grete Steffin) و ڕوت بێرلاو (Ruth Berlau)، كە بەشێوەیەكی گونجاو دانپێدانانیان پێنەدراوە. هەروەها برێخت بەوە تۆمەتباركراوە كە بەهایەكی كەمی بۆ موڵكی فیكری دانابوو و بەئاشكرا بیرۆكەی بابەتەكانی لە كارەكانی نووسەرانی ترەوە وەرگرتووە، وەك ئارسەر ڕیمبۆ (ArthurRimbaud)، ڕودیارد كیپلینگ (Rudyard Kipling)، فرانسوا ڤیلۆن (Francois Villon) و وەرگێڕانەكانی ئارسەر وەیلی (Arthur Waley) بۆ شانۆنامە ژاپۆنییەكانی نۆ (Noh plays). ڕەخنەگران ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەم جۆرە وەرگرتنە بێ ئاماژەدان بە سەرچاوە، پرسیار لەسەر ڕەسەنایەتی كارەكانی برێخت دروستدەكات. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێك لە زانایان پێیانوایە كە ئەم تۆمەتانەی فویگی زۆر توندڕەوانەن و لەوانەیە بەهۆی تێگەیشتنێكی هەڵەوە بێت لە شێوازی كاری هاوبەشی برێخت و ئەو سەردەمەی تێیدا ژیاوە. جگە لەمانە، هەندێك ڕەخنەگر پێیانوایە كە برێخت زۆر زیادەڕەوی لەسەر هێزی هونەر كردووە بۆ گۆڕینی كۆمەڵگە و هەروەها بە دووڕوویی لە سیاسەتەكانیدا تۆمەتباركراوە، بەڵام لایەنگرانی برێخت پێیانوایە كە ئەو ڕەخنانە زۆرجار لە تێگەیشتنێكی هەڵەوە سەرچاوەدەگرن لە ئامانجە سەرەكییەكانی برێخت. برێخت خۆی ماركسی وەك تاكە بینەرێك دەبینی كە دەیتوانی بە تەواوی لە شانۆنامەكانی تێبگات، چونكە ئامانجی سەرەكیی ئەو ڕەخنەگرتن بوو لە سەرمایەداری و پێناسەكردنەوەی پەیوەندیی نێوان بینەر و نمایش. هەڵبژاردنی فەلسەفەی ماركسی لەلایەن برێختەوە یەكێك لە خاڵە هەرە سەرەكییەكانی فەلسەفەی برێخت، پەیوەندییە قووڵەكەیەتی بە ماركسیزمەوە. برێخت لە پلەی یەكەمدا هونەرمەندێكی ماركسی بوو كە هەوڵیدەدا فۆرمێكی هونەری تایبەت بە ماركسیزم دروستبكات. ئەو پێیوابوو كە پێكهاتەی كولتووری باوی كۆمەڵگە ڕەنگدانەوەی بەهاكانی ئەو كۆمەڵگەیەیە و هونەر دەتوانێت ئامرازێك بێت بۆ تێگەیشتن و ڕەخنەگرتن لەم پێكهاتەیە. برێخت بەتوندی دژی تێڕوانینی ئەرستۆیی بۆ هونەر بوو، كە پێیوابوو شانۆ دەبێت چیرۆكێكی هێڵی و هۆكار و ئەنجامی هەبێت و بینەر لە ڕووی سۆزەوە تێكەڵبكات. بەبڕوای برێخت، شانۆی ئەرستۆیی بینەر هێوردەكاتەوە و دۆخی باوی كۆمەڵگە بە شتێكی نەگۆڕ دەناسێنێت، بەمەش وا لە بینەر دەكات كە پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكان وەك شتێكی سروشتی و نەگۆڕ قبوڵبكات. ئەو پێیوابوو كە ئەم جۆرە شانۆیە جیهان وەك شتێك نیشاندەدات كە ناتوانرێت كاری تێبكرێت و دابەزینی كارەكتەرەكان وەك شتێكی حەتمی و چارەنووسساز وێنادەكات. لە بەرامبەردا، شانۆی ئەپیكی برێخت ئامانجی هۆشیاركردنەوەی بینەر بوو، بەجۆرێك كە ببنە چاودێرێكی ڕەخنەگر نەك وەرگرێكی بێدەنگی سۆز. ئەو دەیویست ئەو بیرۆكەیە تێكبشكێنێت كە ئازارەكانی مرۆڤ حەتمین و لەجیاتی ئەوە، جەخت لەسەر ئەوە بكاتەوە كە زۆرێك لە كێشە كۆمەڵایەتییەكان پێویست نین و دەكرێت گۆڕانكارییان تێدابكرێت. كارەكانی برێخت سەرنجی لەسەر ئاشكراكردنی نایەكسانییەكان و بەهێزكردنی چینی كرێكار بوو، بە بەكارهێنانی شانۆ وەك ئامرازێك بۆ پەروەردەی كۆمەڵایەتی و سیاسی. لە ساڵی 1926ەوە، پەیوەندیی برێخت بە ماركسیزمەوە شێوازی تەكنیكە شانۆییەكانی گۆڕی بۆ ئەوەی خزمەت بە ئایدیۆلۆژیاكەی بكات، بەتایبەت سەرنجی لەسەر خەباتی چینایەتی و نایەكسانی كۆمەڵایەتی بوو. برێخت ماركسیزمی وەك زانستێك و كۆمۆنیزمی وەك جێبەجێكردنی ئەو زانستە دەبینی و پێیوابوو كە چوارچێوەیەكی فیكری بۆ تێگەیشتن و ڕەخنەگرتن لە سەرمایەداری دابیندەكات. ئەو لەلایەن كارل كۆرش (Karl Korsch)، تیۆریستێكی دیاری ماركسی، فێری ماركسیزم بوو. شانۆنامەكانی برێخت وەك "شانۆنامەی فێركاری" (Lehrstück) داڕێژرابوون بۆ فێركردن و هاندانی بینەر بۆ پرسیاركردن لە پێكهاتە كۆمەڵایەتییە باوەكان و داواكردنی گۆڕانكاری. ماركسیزم چوارچێوەیەكی ڕەخنەیی بۆ برێخت دابینكرد بۆ شیكردنەوەی كۆمەڵگە و بنەمایەكی فەلسەفی بۆ شانۆی ئەپیكی، كە ئامانجی ورووژاندنی بەشداری ڕەخنەیی و هاندانی گۆڕانكاری شۆڕشگێڕانە بوو. پێگەی بینەر لە شانۆی برێختدا، پێگەی بینەر بەتەواوی جیاوازە لە شانۆی كلاسیكی و ڕیالیستی. ئامانجی سەرەكی شانۆی ئەپیكی برێخت بریتیبوو لە چالاككردن و بەهێزكردنی بینەر، بە هاندانیان بۆ چاودێریكردنی نمایشەكان بەشێوەیەكی ڕەخنەگرانە و وریایانە، بۆ دادگاییكردن و دەستوەردان لە جیهاندا. برێخت دەیویست بینەر لە تێكەڵبوونێكی سۆزداری قووڵ لەگەڵ چیرۆكەكەدا دوور بخاتەوە. لە كاتێكدا لە شانۆی ڕیالیستیدا بینەر مەیلی هەیە بەشێوەیەكی سۆزداری لەگەڵ كارەكتەرەكاندا تێكەڵبێت، برێخت هەوڵیدەدا ڕێگری لەم تێكەڵبوونە سۆزدارییە بكات. ئەو دەیویست بینەر لە وەرگرێكی بێدەنگی سۆزەوە بگوازێتەوە بۆ چاودێرێكی فیكری و ڕەخنەگر. بۆ گەیشتن بەم ئامانجە، برێخت چەندین تەكنیكی بەكارهێنا، لەوانە:
•كاریگەری نامۆكردن (Verfremdungseffekt): ئەم چەمكە سەرەكییە، كە برێخت پەرەی پێدا، ئامانجی ئەوەیە شتە ناسراوەكان بەشێوەیەكی نامۆ نیشانبدات، بەمەش ڕێگری لە پەیوەندی سۆزداری دەكات و بیركردنەوەی ڕەخنەیی پەرەپێدەدات.
•شكاندنی دیواری چوارەم: ئەكتەرەكان ڕاستەوخۆ قسە لەگەڵ بینەر دەكەن، بەمەش بیریاندەهێننەوە كە ئەوان سەیری شانۆنامەیەك دەكەن نەك واقیع.
•گێڕەرەوەكان: بەكارهێنانی گێڕەرەوە بۆ لێدواندان لەسەر ڕووداوەكان و ڕێنماییكردنی بینەر لە تێگەیشتنیاندا، بەمەش زیادەكات تێكەڵبوونێكی سۆزداری دووریاندەخاتەوە.
•پیشاندانی میكانیزمەكانی شانۆ: ئاشكراكردنی شێوازی كاركردنی شانۆ (بۆ نموونە، گۆڕینی دیمەنەكان لەبەردەم بینەردا) بۆ جەختكردنەوە لەسەر دەستكردبوونی نمایشەكە.
•گۆرانی مللی وشیعر: پچڕاندنی گێڕانەوە بە گۆرانی یان پەیامی نووسراو بۆ گەیاندنی زانیاری یان لێدوان، بەمەش هانی بیركردنەوە دەدات نەك كاردانەوەی سۆزداری. ئامانجی برێخت ئەوە بوو كە بینەر بیر بكاتەوە، پرسیار بكات و لەسەر كێشە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی ناو شانۆنامەكە فێر بێت. بینەر وەك دادوەرێكی ڕەخنەگر سەیردەكرێت كە پێویستە بڕیار لەسەر ڕووداوەكان بدات و لەسەر بنەمای ئەو بڕیارانە، هەڵوێستێك یان كردارێك لە ژیانی خۆیدا لە دەرەوەی شانۆدا وەربگرێت. ئامانجەكە ئەوە بوو كە بینەر ئامادەبكرێت بۆ ڕەخنەگرتن و دەستوەردان لە جیهاندا، بەمەش كاردانەوەیەكی بیركردنەوەیی پەرەپێبدات نەك تەنها سۆزداری.
بڕتۆڵت برێخت، بە شانۆی ئەپیك و فەلسەفەی ماركسییەوە، كاریگەرییەكی قووڵی لەسەر جیهانی شانۆ و تێگەیشتنمان بۆ ڕۆڵی هونەر لە كۆمەڵگەدا هەبووە. سەرەڕای ئەو ڕەخنانەی كە لە ژیانی كەسی و شێوازی كاركردنی گیراون، بەڵام هەڵبژاردنی فەلسەفەی ماركسی لەلایەن برێختەوە بنەمایەكی فیكری بەهێزی بە شانۆكەی بەخشی. ئەو دەیویست شانۆ ببێتە ئامرازێك بۆ هۆشیاركردنەوەی بینەر و هاندانیان بۆ بیركردنەوەی ڕەخنەگرانە لەسەر پێكهاتە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان. پێگەی بینەر لە شانۆی برێختدا لە وەرگرێكی بێدەنگەوە گۆڕا بۆ چاودێرێكی چالاك و دادوەرێكی ڕەخنەگر، كە ئامانجی گۆڕینی جیهان بوو. كاریگەرییەكانی برێخت هێشتا لەسەر شانۆی هاوچەرخ بەردەوامە و تیۆرییەكانی وەك سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندیی نێوان هونەر، سیاسەت و كۆمەڵگە دەمێننەوە.
